Filologiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 12,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
tbn Hövqəl (səh. 393) bildirir: Abeskundan Xəzər ölkəsinə — 300 fər- səx, Təbəristandan Bab ül-Əbvaba — bir həftə, İtildən Səməndərə — 8 gün. Səməndərdən Bab ül-Əbvaba — 4 gün yoldur. Sərir padşahlığı ilə Bab ül-Gbvab arasında — 3 gün yoldur. İtildən Burtaslar hüdudunun başlanğıcına — 20 gün: bu hüdudların başlanğıcından onun son hüdudlarına təqribən — 15 gün, Burtaslar (ölkəsindən) peçeneqlərə — 10 gün, İtildən peçeneqlərə — bir ay, İtildən Bulqar çöllərinə təqribən — bir ay, su yolu ilə isə iki ay, Bulqardan Rum hüdudlarının başlanğıcına təqribən — 10 gün, Bulqardan Kuyabaya təqribən — 20 mənzil yoldur. Peçeneqlərdən başqırdlara ~ 10 gün və başqırdlardan Bulqa- ra — 25 mənzildir. İdrisi (səh. 337) bildirir: İtildən Səməndərə — 8 mənzil. Səməndərdən Bab ül-Əbvaba — 4 mənzildir. Təbəristandan Bab ül-Əbvaba, küləyin istiqamətində hərəkət etməklə, 7 mənzil; külək olmazsa — 9 mənzil yoldur, 8. VIII—IX əsrlərdə Azərbaycanda etnogenez problemi İslamın başlanğıc dövründə hər hansı ərəb tayfasının Azərbaycana köçməsi haqqında ərəb tarixçilərinin heç birində məlumata rast gəlmirik. Bu cəhət bizə əsas verir iddia edək ki, həmin dövrdə istilaçılar üçün yeni olan ölkələrdə onların vəziyyəti möhkəm olmadığına görə bu ölkələrə əhali köçürdüb yerləşdirməyin qeyri-mümkün olduğunu hesab edən ərəblər yeni ölkələrdə yalnız iri şəhərləri və qovşaq məntəqələrini işğal edərək, bunlarda rabitə yollarını qorumaq üçün kiçik qarnizonlar®^® saxlayırdılar, qoşunun əsas hissəsi isə ərazi tamamilə ərəblərin əlinə keçənədək ölkənin içərilərinə doğru irəliləyirdi. Ərəb qoşunlarında hər birləşmə hərbi səfərlərdə və müharibələrdə dörd il ərzində iştirak edirdi. Bundan sonra ordu toplandığı doğma yerinə qayıdır, onun əvəzində isə sonrakı dörd il üçün yeni ordu göndərilirdi. Təbərinin verdiyi məlumata görə, ərəblərdə bu qayda yeni Ölkələrin işğalının başlanğıc dövründə mövcud idi. "Kufə qoşunlarının hərbi səfər etdiyi vilayətlər Rey və Azərbaycan idi. Bu iki diyarda Kufə əhalisindən on min döyüşçü var idi və bunların altı mini Azərbaycanda, dörd mini isə Reydə yerləşdirilmişdi. Bu zaman Kufədə qırx min nəfərlik qoşun var idi. Bunlardan hər iki diyara edilən səfərlərdə yalnız on min döyüşçü iştirak edirdi, beləliklə, hər bir əsgər hərbi səfərdə dörd il ərzində bir dəfə iştirak edirdi".®^® İstila edilmiş ölkələrə ərəblərin köçməsi və bu ölkələrdə məskən salması yalnız həmin ölkələr tamamilə işğal ediləndən, yeni ələ keçirilmiş ərazidə ərəb hakimiyyəti möhkəmləndikdən sonra başlandı. 148 Başqa ərazilərin əhalisinin Azərbaycana ilk dəfə köçüb gəlməsi haqqında Bəlazuri məlumat verir: "Valid ibn Uqbə Azərbaycana gələndə əl-Əşəs ibn Qeys də onunla idi. Valid Azərbaycanı tərk edərkən əl-Əşəsi Azərbaycanın hakimi təyin etdi. Lakin [Azərbaycan] müqaviləni pozdu (üsyan etdi — Z.B.) və [əl-Əşəs] Validdən kömək istədi, o da Kufə əhalisindən təşkil olunmuş böyük bir ordunu onun üçün göndərdi. Əl-Əşəs ibn Qeys [üsyançıları] bağdan-bağa təqib edərək [Azərbaycanı] Xuzeyfə və Uqbə ibn Ferqədin bağladıqları müqavilə şərtləri əsasında itaətə gətirdi, sonra təqadüd (əta) alan və divan [hesabında] sayılan ərəbləri oraya köçürdü və onlara əmr etdi ki, əhalini islama dəvət etsinlər". Əməvi xəlifələri ilk ərəb müstəmləkəçilərinə Azərbaycanda torpaq verib onları oturaq həyat tərzinə keçirməklə, eyni zamanda iki məqsədə nail olurdular: birincisi, xəzinəni təqaüd vermək xərclərindən azad edir və ikincisi, yeni tutulmuş vilayətlərdə ərəblərin hakimiyyətini möhkəmləndirirdilər. Lakin əvvəllər köçənlər yalnız ayrı-ayrı şəxslərdən ibarət olduğu halda, tezliklə bütöv tayfalar yeni torpaqlara köçməyə başladılar. Bəlazuri bildirir: "Ərəblər Azərbaycanı tutduqdan sonra iki mahaldan [Kufə və Bəsrədən] və Suriyadan ərəb tayfaları oraya getdilər və onlardan hər biri bacardığı qədər [torpaq] tutdu. Bəziləri isə ərəb olmayanların [əcəmlərin] torpağını satın alırdılar. Bundan əlavə, kəndləri qorumaq onlara həvalə olundu və beləliklə də, həmin kəndlərin əhalisi onların qulluqçusu oldu".®^^ Bu xəbəri verən müəllif hansı tayfanın birinci olaraq Azərbaycana köçməsi və hansı tayfanın harada məskən salması haqqında məlumat vermir. Aydındır ki, Azərbaycana köçən ilk tayfalar müəyyən bir qrupa mənsub olmayıb, şimal, orta Ərəbistan və cənub tayfalarından, yəni qeysilər, nizarilər və qəhtanilərdən ibarət idi. Yəqubinin dediyinə görə. Abbasilər hakimiyyət başına keçməzdən əvvəl, Azərbaycana yalnız şimal tayfalarından Rəbiə və Mudar nizariləri k ö ç ü r d ü l ə r . H ə m i n əl-Əşəs Azərbaycanın hakimi olanda, "təqaüd alan ərəblərin müəyyən qismini Ərdəbilə köçürdü". Ərəb tayfalarını Arrana köçürmək məsələsində isə vəziyyət başqa cür oldu. Bu ölkə ərazisinə soxulan ərəb orduları burada xristianlara (əhl əl-kitab) rast gəldilər; ərəblərin bunlarla münasibətləri isə tamamilə başqa cür qurulurdu. Bundan əlavə, ərəblər Arranı istila edərkən, ölkəni öz nəzarəti altında saxlayan qüdrətli düşmənlə — xəzərlərlə qarşılaşdılar. 149 Yüz ildən artıq davam edən ərəb-xəzər müharibələri ərəbləri məcbur etdi ki, xristian ölkəsində öz ağalıqlarını möhkəmlətmək üçün istehkamh məntəqə və şəhərlərə ciddi diqqət yetirsinlər. Ərəblər Arranm bütün strateji cəhətdən mühüm məntəqələrində qarnizonları olan möhkəmləndirilmiş hərbi məskənlər (rə- batlar) yaratmağa başladılar. Bu qarnizonların maddi cəhətdən təminatı yerli əhalinin boynunda ağır bir yük idi. Rəbatlarda başlıca olaraq, xəlifədən maaş almayan və "mü- tatəviyyə" adlanan qoşun toplanırdı. Həmin yerlərdə bütöv tayfalar məskən salıb yerli əhaliyə məxsus ən yaxşı yerləri tutur və qəbilə ağsaqqallarını məcbur edirdilər ki, istehkamh yerləri onların ixtiyarına versinlər. Onlar həmin adamların qadın və uşaqlarını girov götürürdülər ki, onların əleyhinə çıxmasınlar. Arran əhalisinin torpaqlarını tutan ərəblərin bu torpaqları öz əsgərlərinə verdiklərini ərəb tarixçiləri də təsdiq edirlər. Bəlazuri bildirir ki, ərəblər Dərbəndi aldıqdan sonra dərhal Xilafətin şimal hüdudlarında bu şəhərin hakim mövqe təşkil etdiyinə diqqət yetirdilər. Buna görə ərəblər Dərbənddə Xilafət torpaqlarını xəzərlərin hücumundan qorumağa qadir olan çox güclü bir qarnizon saxlayırdılar. Bunun üçün "Məsləmə [ibn Əbd ül-Malik] Bab ül-Əbvab şəhərinə Suriya əhalisindən iyirmi dörd min əsgər köçürdü və onlara müəyyən məbləğdə maaş (əta) təyin etdi".®®® Ərəblər Bərdə, Beyləqan, Qəbələ və digər Arran şəhərləri ətrafındakı torpaqları da eyni qayda ilə tutmuşdular. Bundan əlavə, ərəblər Arranda Kasal (Qazax)®®® kimi yeni istehkamh şəhərlər və şimal sərhədləri boyunca məntəqələr qururdular.®®^ Bütün bu yerlərdə ərəb qarnizonları rəbatların ətrafındakı kəndlərin hesabına yaşayırdı, çünki ərəb əsgərlərinin yerli əhalinin mənzillərində qalması həmin əhalinin istismarından başqa bir şey deyildi.®®® Vaxtilə V.V.Bartold bu cəhəti düzgün qeyd etmişdir: "Ərəblərin istila edilmiş ölkələrə mühacirəti, əvvələn, xəlifə canişinləri üçün hərbi ordugahların qurulması, ikincisi, bədəvi qəbilələri tərəfindən müəyyən ərazilərin tutulması şəklində ifadə olunurdu. Ordugahlar tez bir zamanda şəhər həyatının mərkəzi, başlıca olaraq ümumi müsəlman mədəniyyət növünün yarandığı bir yer olurdu",®®® Beləliklə, rəbatİ8u*ın vəzifəsi müəyyən rayonda Xilafətin hakimiyyətini möhkəmləndirmək, sərhədləri qorumaq, yerli əhalinin baş verə biləcək çıxışlarını yatırtmaq və vergi toplanmasını təmin etmək idi. Rəbat komandirləri eyni zamanda hə- 150 Yüklə 12,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|