154
ilə əlaqədar idi. Tez-tez baş verən epidemiyalar və müharibələr də çoxsaylı insan
itkisinə səbəb olurdu.
XX əsrdən başlayaraq səhiyyənin inkişafı, insanların həyat şəraitinin yaxşılaşması
ölümün azalmasına səbəb olmuşdur. Doğumun yüksək səviyyədə qalması əhalinin tə-
bii artımının çoxalması və sayının kəskin artması ilə nəticələnmişdir.
XX əsrdə elmin, təbabətin inkişafı, ailə planlaşdırılması siyasəti, qadınların ictimai
aktivliyinin artması, şəhər həyat tərzinin yayılması nəticəsində təbii artım səviyyəsi aşağı
düşdü. Sənayenin inkişafı kənd əhalisinin şəhərlərə köçməsinə səbəb oldu. Şəhərlərdə
yaşayan ailələrdə isə uşaqların sayı kənd ailələrinə nisbətən həmişə az olmuşdur.
Hazırda dünyanın müxtəlif region və ölkələrində demoqrafik vəziyyət fərqlidir. Af-
rika, Asiya və Latın Amerikası ölkələrinin əksəriyyətində əhalinin təbii artımı yüksək-
dir. Belə ölkələrdə
demoqrafik partlayış baş verir, yəni ölümün az, doğumun çox ol-
ması nəticəsində əhalinin sayının yüksək templə artması müşahidə edilir.
Avropa, Şimali Amerika və Avstraliyada isə təbii artım göstəriciləri aşağıdır. Bu
ölkələrdə əhali artımının I tipi – doğumun və ölümün aşağı olması (hər 1000 nəfərə 12
nəfər və daha az) nəticəsində təbii artımın aşağı göstəricisi səciyyəvidir. Bəzi ölkələrdə
isə təbii artım mənfidir, yəni yerli əhalinin ümumi sayında azalma baş verir. Bu proses
demoqrafik böhran adlanır.
Hər hansı ölkədə
demoqrafik vәziyyәtә uyğun olaraq
demoqrafik siyasәt yürüdülür.
Demoqrafik siyasət əhalinin sayının tənzimlənməsi məqsədilə həyata keçirilən inzi-
bati, iqtisadi, təbliğatı və s. tədbirlər sistemidir. Adətən, demoqrafik siyasət təbii artı-
mın yüksək olduğu ölkələrdə doğumu azaltmağa doğru, təbii artımın aşağı düşdüyü
ölkələrdə isə onu yüksəltməyə doğru aparılır. Demoqrafik siyasət nəticəsində təbii
artım kəskin dəyişə – doğum arta və ya azala bilər. Əhalinin təbii artımının kəskin
şəkildə
dəyişməsi demoqrafik inqilab adlanır.
Müavinətlərin verilməsi
Çoxuşaqlı ailələrə və yeni
evlənənlərə güzəştlər
Uzunmüddətli ödənişli analıq məzuniyyətinin
verilməsi
Tibbi xidmət və təhsil ödənişlərinin dövlət
hesabına olması
Körpələrin uşaq müəssisələrinə cəlb edilməsi və s.
Nikah yaşının artırılması
Müxtəlif
təbliğat tədbirləri
Ali təhsil müəssisələrində təhsil alanların
ailə qurmasının qarşısının alınması
Azuşaqlı ailələrdə uşaqların təhsil və tibb
xidmətlərinə
üstünlük verilməsi
Uşağı az olan valideynlərə iqtisadi və
sosial güzəştlərin verilməsi və s.
İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏR
İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN ÖLKƏLƏR
DEMOQRAFİK SİYASƏT
Doğum göstəricilərinin artırılması üçün
Doğum göstəricilərinin aşağı salınması üçün
Aşağı doğum
“Demoqrafik böhran”
Yüksək
doğum
“Demoqrafik partlayış”
LAYİHƏ
155
• VI fəsil •
Dünya əhalisinin müxtəlifliyi
•
6
Azərbaycan Respublikasının “Ailə kodeksində” üçuşaqlı ailələr ideal ailə kimi qiy-
mətləndirilir. Beş uşağı olan analar isə vaxtından xeyli əvvəl pensiya almaq hüququ
qazanır.
1. Mətndə verilən xəritə-sxemdən istifadə edərək, a) Nigeriya, Argentina, ABŞ, Fransa, Estoniya, İran,
Hindistan, Avstriya və Meksika dövlətlərinin adlarını cədvəlin uyğun xanalarına qeyd edin:
Demoqrafik
siyasət
Doğum göstəricilərinin artırılmasına yönələn
Doğum göstəricilərinin aşağı salınmasna
yönələn
b) Dünyanın siyasi xəritəsindən istifadə edərək cədvələ daha 10 digər ölkə əlavə edin.
2. Sinfinizdə sorğu aparın. Üçuşaqlı ailələrin sayını müəyyən edin. Bu ailələrin digərlərinə nis-
bətən neçə faiz olduğunu hesablayın.
Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması
1. İnternet axtarış sistemindən istifadə edərək Çin, Yaponiya, Almaniya və
Rusiya ölkələrinin hansı demoqrafik siyasət apardığını müəyyən edin.
Axtarışın nəticələri haqqında qısa mətn hazırlayın.
2. İnternet axtarış sistemindən istifadə edərək hazırda dünyanın müxtəlif
ölkələrində yayılmış “Ailənin 3-cü övladı” layihəsinə aid məlumat toplayın.
Ailədə 3-cü övlad olan məşhurların siyahısını yaradın. Onların uğurları
haqqında maraqlı faktlar toplayın.
Dәrsdәn sonra
LAYİHƏ
156
D
ÜNYA ƏHALİSİNİN YAŞ-CİNS TƏRKİBİ. ƏMƏK EHTİYATLARI
Ölkənin demoqrafik vəziyyəti, ilk növbədə, əhalinin
yaş tәrkibindәn (struktu-
rundan) asılıdır. Yaş tərkibi əhalinin müxtəlif yaş qrupları üzrə paylanmasıdır.
Əhalinin yaş tərkibinə doğulan uşaqların sayı və orta ömür müddəti və miqrasiyalar
təsir edir. Əhalinin yaş tərkibində doğumun yüksək olması uşaqların, orta ömür
müddətinin çox olması isə yaşlıların payını artırır.
44
Müzakirә edin:
1. Əhalinin yaş tərkibinə görə hansı qrupları
vardır?
2. Hansı regionlarda uşaqlar üstünlük təşkil
edir?
3. Hansı regionlarda yaşlılar
üstünlük təşkil
edir?
Sxem üzrә iş
Dünyanın müxtәlif regionlarında әhalinin yaş tәrkibinin
qruplar üzrә paylanması (%-lә)
Uşaqlar:
0–15 yaş
Yaşlılar:
65 yaşdan
yuxarı
Yetkinlәr:
16 yaşdan
65 yaşadək
Əhalinin ən aşağı və ən yuxarı orta ömür müddətinə malik olan ölkələri siyasi xəritəyə əsasən
müəyyən edin və adlarını dəftərinizə yazın.
Müzakirә edin:
– Əhalinin orta ömür müddəti ilə ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi arasında hansı əlaqə möv-
cuddur?
Dünya әhalisinin orta ömür müddәti
Xәritә üzrә iş
Orta ömür müddəti (il)
LAYİHƏ