Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
414 inkişafını davam etdirirdi. Eyni zamanda əsərlərdəki islami çalarlar türklərin dünyagörüşü və mədəniyyəti ilə zənginləşmişdi. Türklər Anadoluda yurd saldıqdan sonra həyat tərzləri də dəyişdi. İslam mədəniyytinə daxil olan və Anadoluda yaşayan türklər hər iki mədəniyyəti sintez halına gətirdilər. Türk mədəniyyəti tarixi inkişafı baxımından Anadoluda müxtəlif inanclara bağlı olan təriqətləri meydana gətirmişdir. Anadolu sufiliyi islamiyyətdən əvvəlki inanc sistemləri və sosial həyatın təsiri ilə qarışmış və Anadoluya xas olan bir sintez yaratmışdır (6, 29). Anadoluda islamiyyət dərvişlər vasitəsilə yayılmağa başladı. Bu dərvişlərin çoxu ozanların və şamanların davamçısı idi. Onlar keçmiş inanclarla islamiyyəti uzlaşdırmışdılar. Təqribən, bu dövrdə Türküstanda, Təbrizdə “baba” ünvanlı türk dərvişləri də var idi. Bunlara XI əsrin əvvəllərində yaşamış Əhməd Yəsəvinin ilk mürşidi olan Arslan Babanı, Baba Ferqanini və başqa şeyxləri misal göstərə bilərik. Lakin onların əsərləri bizim günümüzə qədər gəlib çatmamışdır (4, 69). Xoca Əhməd Yəsəvidən əvvəl IX-X yüzillərdə Buxarada, Fərqanədə türk şeyxlərinin mövcudluğu məlumdur. Məsələn, məşhur sufi şairi Əbu Səid Əbül Xeyrin çox hörmət etdiyi Məhəmməd Məşuqla, Əmir Əli Əbu Xalis türk idilər (9, 18). Beləliklə, İslam dininin özəlliklərini özündə yaşadan türk sufizmi İslam aləmində xüsusi hadisə olaraq və mədəni həyata rəng qataraq özünəməxsus tərzdə inkişaf etməyə başlamışdır. Anadoluda yeni mədəniyyət sintezi ilə meydana gələn türk ədəbiyyatı divan ədəbiyyatı, dini-təsəvvüfi xalq ədəbiyyatı kimi qollara ayrılmasına baxmayaraq eyni mədəniyyət qaynaqlarından bəhrələnirdi. Bunlar Quran və hədislər, peyğəmbər mənbələri, təsəvvüf, şəhnamə, ərəb, fars və hind ədəbiyyatlarından keçən müxtəlif əsərlər və bunlara əlavə olan yerli və milli əsərlər idi. Bu ortaq nümunələrin ədəbiyyatda əks olunması Anadoluda yeni bir ədəbiyyatın doğmasına səbəb oldu. Türklərin islamiyyəti qəbul etdikləri IX əsrdən başlayaraq davam edən ədəbiyyatlarında meydana gələn əsərlərin mövzusu əsasən dini xarakter daşımasıdır. İslamı qəbul etdikdən sonra inkişaf edən ədəbiyyatın bütün növlərinə islami dünya görüşü hakim olmuşdur. XI əsrdə islamiyyət demək olar ki, türk dünyasının böyük bir hissəsi tərəfindən qəbul edilmişdi. Yeni bir din mədəniyyətinə daxil olan türklər bir tərəfdən islamdan əvvəl qalan düşüncə tərzini yeni din ilə qaynaşdırmağa çalışır, digər tərəfdən də islam mədəniyyətinin dərinliklərini öyrənirdilər. Hələ tüklərin islamı qəbul etməyə başladıqları zaman ərzində Mavəraünəhr bölgəsində dolaşan zühd cərəyanı çox keçmədən Türküstana daxil oldu və hicri III ərsdə bir məktəb yaradan zahid, mütəsəvvüf yetişdirən Nişapur, Hərat və Mərvdə olduğu kimi türk şeyxlərinə rast gəlinməyə başlanmışdı.
Filologiya məsələləri, №4, 2017
415 Qısa bir müddət ərzində şəhər mərkəzlərində sürətlə yayılan və inkişaf edən təsəvvüf cərəyanı köçəri türklər arasında qəbul edildi. XI əsrdə Yusif Has Hacibin yazdığı “Kitabgu Bilig” əsəri ilə birlikdə ədəbi əsərlərini islami ruhda yazan türklər arasında XII əsrdə meydana çıxacaq böyük türk mütəsəvvüfü Əhməd Yəsəviyə təməl hazırlanırdı (6, 30-31). IX-X əsrdən etibarən türklər islami mədəniyyət ilə maraqlanmağa başlamış və sosial - mədəni həyatlarını islam dini və təsəvvüf düşüncəsi ilə qurmağa başlamışlar. Təsəvvüfi düşüncə kainatın və Allahın həqiqətini qəlbən kəşf edib ruhən idrak etməyə əsaslanır. Təsəvvüf vasitəsilə insan kainat, Quran və sünnədəki ilahi sirləri anlaya bilir. Eyni zamanda təsəvvüf uca Allaha yönəlməkdir, insanın öz varlığını Haqqın varlığında yox etməkdir. Təsəvvüf mənəvi hiss, fikir və həyəcanları müəyən bir üslub və ədəb daxilində sətirlərə, misralara, yəni sözə də çevirmişdir, ədəbiyyatı daha da zənginləşdirmişdir. Təsəvvüfi dərinlik və məzmun ədəbiyyata kamillik bəxş etmişdir. Türk təsəvvüf düşüncəsinin qayəsi təsəvvüflə bağlı düşüncələri xalqa yaymaq, yaşadığı mənəvi zövqü insanlara izah etmək, xalqı doğru yola yönəltməkdir. Mütəsəvvüf şairlər təsəvvüfdə böyük əhəmiyyətə malik olan vəhdət-i vücud anlayışına əsaslanaraq əsərlərini yaratmışlar. Bu, mütəsəvvüflərin yaşadıqları hissin ədəbiyyatda təcəssümüdür. Mütəsəvvüf şairlər ədəbiyyatı İlahinin təcəllisi olaraq qəbul edərək özünəməxsus tərz inkişaf etdirmişlər. Türk təsəvvüf ədəbiyyatında yaradılış, Allahın varlığı və birliyi, varlığın həqiqəti, Hz.Peyğəmbərə və səhabələrə duyulan sevgi, təriqət ədəb və ərkanı, ilahi eşq, vəcd, insana verilən dəyər, kamil insan təsviri, dünyanın faniliyi, nəfsin tərbiyəsi, gözəl əxlaq, kəramət, zikr kimi mövzular onun əsasını təşkil edir (2,4). Türklər arasında təsəvvüfi düşüncənin yayılması İslam dininin yayılması ilə paralel olaraq inkişaf etmişdir. Həmin dövrdən etibarən mütəsəvvüflər yetişməyə başlamış və təkkə ədəbiyyatının əsası qoyulmuş- dur. Beləliklə də, müxtəlif adlarla adlandırılacaq “Təkkə təsəvvüf ədəbiy- yatı”nın məhsulları İslam elminə və təsəvvüf anlayışına uyğun inkişaf edərək təkkələrdə tətbiq olunmağa başlamışdır. Təsəvvüf və təkkə ədəbiyyatının yaranmasının kökündə təriqət ideyalarının poetik dillə düşüncələrə daha asan çatması, təsir etməsi durur. Böyük türk mütəsəvvüfləri İslamiyyəti məhz bu yolla millətin arasında yayırdılar. Təsəvvüf şeirinin başqa bir xüsusiyyəti də həmin təriqətin ruhunu təşkil edən musiqi və rəqsə əsaslanan səma ayinidir. Təsəvvüf ədəbiyyatının meydana gəlməsinə təkkələrdə icra edilən zikr, söhbətlər, səma ayini zəmin yaratmışdır. Şeyx və təriqət başçılarının təkkələrdə yaşadıqları daxili vəziyyəti (halı) ədəbiyyatda da özünü biruzə vermişdir. Onlar yaşadıqları
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|