Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
416 halı şeirlə dilə gətirmək istədiklərində şübhəsiz ki, ədəbi və mədəni təcrübələrindən istifadə etmişlər. Səmazənlər musiqi və rəqsə üstünlük verib vəcdə gələrək Haqqa qovuşmaq qüdrəti ilə şeirlərini meydana çıxarmışlar. Mədrəsələr şeiri qadağan etdiyi halda təkkələr insanları vəcdə gətirəcək hər vasitəni, yəni musiqiyi, rəqsi və təbii ki, şeiri məqbul saymışlar (2, 4). X-XI əsrdə ilk nümunələrini verən təkkə-təsəvvüf ədəbiyyatı əski türk dini və milli ədəbiyyat nümunələrinin ənənəsini də davam etdirmişdir. Tarixi zaman ərzində təkkə-təsəvvüf ədəbiyyatının dövrləri bir-birinin davamı olmaqla birlikdə quruluş baxımımdan bir qədər fərqlənmişdir. Bu fərqliliklər cəmiyyətin sosial, mədəni, iqtisadi-siyasi vəziyyətinin inkişafı ilə də bilavasitə bağlı idi. İslam dini və mədəniyyəti XI əsrdən etibarən türk mədəniyyətini idarə etmiş və inkişaf etdirmişdir. Təkkələr təsəvvüf düşüncələrini geniş kütlələrə çatdıra bilmək üçün xalq ədəbiyyatından geniş istifadə edirdilər. Bunun nəticəsində də dini-təsəvvüfi xalq ədəbiyyatı meydana gəlmişdir. Sazın müşaiyətində ilahilər oxuyan dərvişlər məclislər keçirirdilər. Təkkə ədəbiyyatı xalqa yönəldiyi üçün islami termin və anlayışlardan əlavə sadə dilə də üstünlük verirdi. Şeirlərdə daha çox heca ölçüsündən istifadə edilir, əruzun hecaya uyğun qəlibləri tətbiq edilirdi. Təkkə aşıqları təkkələrdə keçirilən məclislərdə yeni bir ədəbiyyat, təkkə musuqisi, səma ayini adlanan dini rəqslərlə yeni sənət inkişaf etdirdilər. Təkkə şeirinin əsas şəkli xüsusi musiqi müşayiətində oxunan və təriqətlərə görə müxtəlif adlarla adlanan ilahilərdir. Nəzm ölçüsü dördlük, nəzm şəkli isə qoşma idi. Bununla birlikdə qəzəl və mürəbba və başqa nəzm şəkli ilə yazılmış ilahilər də var. Türk təkkə ədəbiyyatının yaranmasında həlledici rol oynayan xalq sufizmi əsaslandığı dünyagörüşə, söykəndiyi etnik-mədəni dəyərlərinə görə həm ərəb, həm də əcəm sufizmindən fərqlənir. Türk dərvişləri yalnız təkkələrdə qapanıb qalmırdılar, xalqla təmasda olur, geniş xalq kütləsinin içinə girir, onların mənəvi həyatı ilə yaxından tanış olurdular. Türk sufizmi xalq sufizmi olaraq qonar-köçər, yarımköçəri kütlələr, kənd əhalisi, şəhər sənətkarları və ordunun içində yayılıb müridlik prinsipi ilə formalaşmışdı. Türk nəzəri sufizmi isə iri şəhərlərdə oxumuş, dini təhsil görmüş zümrə arasında yayılmışdı. Bütövlükdə sufizmin, o cümlədən türk sufizminin xarakterik cəhətlərindən biri də batini (mərifət) zahiri elmdən üstünlüyünü qəbul etməsidir. Elm onlara görə bir vasitədir. Mürid biliklə bilmədiklərinin çoxluğunu görüb, bu çoxluq və əzəmətlər qarşısında heyrətə gəlir, anlayır ki, biliklə dərk edilə bilməyən o qədər şeylər var ki, onları öyrənmək üçün duyğu, hiss, vəcd gərəkdir. Bu səbəbdən də türk sufizmini xalq sufizmi də adlandırmaq olar. Türk xalq sufizminin yaranmasında türk mistizminin də xüsusi rolu olmuşdur. Şamanlar islamdan əvvəl hansı vəzifəni yerinə yetirirdilərsə, islamdan sonra bunu xalq sufiləri həyata keçirməyə başladılar.
Filologiya məsələləri, №4, 2017
417 Şamanlıqda islam elementləri də müəyyən qədər nəzərə çarpırdı. Sufi şeyxləri xəstələri zikrlə, təkkə şeirləri oxuyaraq, hətta Qurandan ayələr oxuyaraq müalicə edirdilər (4, 97-99). X-XIII əsrlər arasında türk topluluqlarında ilk örnəkləri görülən və qısa bir müddətdə türk dünyasında yayılan təkkələr ətrafında meydana gələn dini-təsəvvüfi xaraklterli əsərlər Türk mədəniyyəti və ədəbiyyatında xüsusi yerə sahib oldu. İslam dini ilə sıx bağlı olan elm və əxlaqın, təsəvvüfün ana cizgilərini özündə əks etdirən, islamiyyətdən əvvəlki türk inancı, düşüncəsi və ədəbi ənənəsinin vəhdətindən ibarət olan bu əsərlər öz önəmi ilə xüsusi yer aldı. XI-XII əsrlərdə türk ədəbiyyatı təsəvvüf və ya təkkə poeziyasının güclənməsi ilə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Təsəvvüfdə eşq mövzusu fəlsəfi əhəmiyyət qazanmışdır.Türk ədəbiyyatında eşq mövzusu təlmih, təşbeh, məcazlarda da işlənmişdir. Mövlana Cəlaləddin Rumidən başlayaraq Yunus Əmrə, və bir çox mütəsəvvif şairlərin mənzum və mənsur əsərləri ilə qəzəl ilahilərində təsəvvüfi xüsusiyyətləri ilə işlənən eşq mövzusu təsəvvüfün əsas mövzusu olmuşdur. Təsəvvüf ədəbiyyatında eşq hər şeydir, hər şey eşqdir. Şeirin ecazkar dilində eşq İlahinin sayısız təcəllasına vurulmuş, aşiq olmuş, sona qədər vüsal həsrəti ilə çırpınmışdır, çünki hər təcəllada, hər gözəllikdə, hər hüsndə Allahın camal sifətinin bir əksi vardır, aşiq də bütün cəhdləri ilə ilahi vüsala can atar. Təkkə şeirinin Türk ədəbiyyatında ilk qaynaqları XII əsrdə Xorasanda Əhməd Yəsəvinin “Divan-ı Hikmət”ində artıq duyulurdu. Xoca Əhməd Yəsəvi XI-XII əsrlərin İslami türk ədəbiyyatının ilk möhtəşəm örnəklərini və ilk təsəvvüfi təkkə ədəbiyyatının yaradıcısıdır.
Əhməd Yəsəvi Türk və İslam aləminin ən önəmli şəxsiyyətlərindən biri, İslam dəyərlərini Türk mədəniyyəti dəyərləri ilə birləşdirən, türk xalqlarına xidmət etmiş böyük insandır. Yəsəviyyə təriqətinin qurucusu Xoca Əhməd Yəsəvinin türk tarixində, mədəniyyətində xidməti misilsizdir. Əhməd Yəsəvinin ideyaları və prinsipləri türk-müsəlman dünyasının birliyi baxımından çox aktualdır.
Yusif əl-Həmədaninin üçüncü xəlifəsi olan və “Pir-i Türküstan” adlandırılan Əhməd Yəsəvinin Yəsidə irşada başladığı ərəfədə Türk ellərində İslamlaşma ilə yanaşı İslam ölkələrinin hər tərəfinə yayılan təsəvvüf hərəkatları var idi. Təkkələr həmin hərəkatların mərkəzində dururdu. Əhməd Yəsəvi türklər arasında qüdrətli nüfuza malik idi. Əhməd Yəsəvinin “hikmət”lərində İslamın əsaslarını sadə və xalqın başa düşəcəyi bir dillə qələmə almışdır (8, 159-161). Əhməd Yəsəvinin təsəvvüfün inkişafında xüsusi xidməti vardır. Çünki o, təsəvvüfə türk ruhu gətirmişdir. Təsəvvüfün köçəri türk qəbilələri Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|