Microsoft Word cap 6 02 2012. doc

Rejissorluğun üslub problemləri 
 
 
173 
şında ölən kəsin vəsiyyət etmədən dünyasını  dəyişməsi za-
hiri problem kimi qoyulur. Ölüm qabağı vəsiyyətin bərpası 
üçün ölənin ruhunun çağırılması prosesində personajlar tə-
mizlənmək məqsədi ilə bir – birlərini ifşa edirlər. Beləliklə 
Tərki – dünyanın təhriki ilə adam öldürüb günahı qardaşının 
boynuna ataraq o, yazığın neçə illərdən bəri həbsxanada qal-
masına bais olan Ağciyərin, onun – bunun maşınına toxunub 
xəstəxanada yatmaqla sürücüləri soyan Şübhəli Məxluqun, 
uşaq bağçasından oğurladığı pulla özünə brilyant sırğa alan 
Qorxacaq Qadının, donuzçuluqla məşğul olan Narahat 
adamın iç üzü açılır. Birinci hissənin sonunda yalnız pulu-
nun, var–dövlətinin sayı ilə ətrafdakıları maraqlandıran Ru-
hun qayıtması sosial problemləri qabartmaqla əsas drama-
turji hadisənin daxili dinamikasını təmin edir.  
Dostlarını  ətrafına yığaraq bu dünyanı  tərk edən ruh 
sahibinin son on ildə qapanıb evdə qalması  və bu illər 
ərzində indi buraya yığılan dostlardan bir kimsənin onu 
ziyarət etməməsi tənhalıq problemini meydana çıxarır. 
Dünyaya,  ətrafa sevgi hissindən uzaq olan və bu ölümün 
şahidinə çevrilən yaddaşlarını itirmiş dostların məsuliyyət 
qorxusu insanlarla ünsiyyətin üzərinə kölgə salan kabus kimi 
tənhalığın səbəbkarına dönür. Ruhun qayıdışından sonra 
uzaq illərin yaddaşında ilişib qaldığından unudulmuş fraq-
mental xatirələrin xırda təfərrüatlarına qədər təqdimatı, 
informasiya gerçəkliyinin gözəgörünməz və çətin qavranılan 
məqamlarının monoloji daxili ziddiyyətinin belə psixolo-
gizm zəminində audiovizual təsvirinə şərait yaradır.  
Şübhəli Məxluqun “...üç köpüklüklər vardı, mis kimi 
qırmızı, sürtürdüm bunun dal tərəfini, gerb olan tərəfi 
deyirəm, parıldadıb ağardırdım, iyirmi qəpikliyə oxşadırdım. 
“Bizim küçədə, evimizin yanındakı padvalda bir qoca tum 
satan arvad yaşayırdı. Ona verərdim bu qəlp iyirmi qəpikliyi. 

---

Aydın  Dadaşov 
 
 
174 
Yarısına tum alardım. Hələ on qəpik də qalığı qaytarardı 
mənə. Gözləri pis görürdü.”
151
 kimi  müəllif təhkiyəsində, 
haqqında söhbət gedən qoca qadının səsinin monoloji çıxışı 
informasiya axınını gücləndirərək obyektiv gerçəkliyin bir-
başa təqdimatına şərait yaradır. “Qoca arvadam, a bala göz-
lərim pis görür, bu evi tikilmişlər də aldadırlar məni, ciyər-
ləri yanmasın. Sən yaxşı  oğlansan onların tayı deyilsən. 
Dərslərini yaxşı oxu  bala, pis – pis uşaqlara qoşulma. Heç 
kimə qoşulma. Oynayıb eləmə heç kimnən. Hamısı dələduz-
du. Dərslərini oxu, heç kimnən də işin olmasın, pulun olma-
yanda da gəl tum verim sənə çırtla, sən yaxşı oğlansan...”
152
 
kimi həmin zaman–məkan çərçivəsində  Şübhəli Məxluqun 
hadisənin informasiya axınını davam etdirən mətni bu mə-
qamın gərgin ziddiyyətini qoruyub dramaturji zirvəyə çat-
dırır: “Mən ona qulaq asırdım, asırdım, ədəbli uşaqlar ki-
mi başımı dikirdim aşağı. Sonra yenə  həmən qəlp iyirmi 
qəpikliyi ağardılmış  tərəfindən utana – utana ona uzadır-
dım. Mənim pulumun bir dəfə  də ora – burasına baxıb 
yoxlamadı. Həmişə böyük çay stəkanının ağzından tum 
daşanacan doldurub tökərdi cibimə”
153
 mətnindən görün-
düyü kimi dramaturji ziddiyyətin portretinin açılmasında 
subyektiv mətn mahiyyətcə tövbə rolunu oynamaqla obraz 
tamaşaçı düşüncəsində  mənəvi təmizlənmə yaradır.  Və 
beləliklə də ədəbiyyat, sənət ədəbi missiyasını yerinə yeti-
rir. Finalda Tərki  Dünyanın Mücərrəd ölümü hadisəlilik 
prinsipinin riyazi həllini tamamlayır və bu iki ölüm mü-
qəvvalıqdan xilas olmuş personajlara həyat eşqi qazandır-
maqla bəşəri həqiqətə xidmət etdirilir. İki ölüm arasında 
                                                 
151
 Kamal Abdulla. Ruh.  B., 1997. c. 118. 
152
 Yenə orada. 
153
 Yenə orada. B., 1997. c.121. 

---

Rejissorluğun üslub problemləri 
 
 
175 
baş verən gərgin dramaturji məqamlar müəllifin bənzərsiz 
fərdi üslubunun və uşaqlıq dünyasının pak, ülvi yozumu-
nun təntənəsinə çevrilir. 
  Burada işıq – qaranlıq elementləri, rənglərin ülfəti, 
səssizlikdə çiçəklərin açması kimi məqamlar asanlıqla 
yaddaşdan silinə bilən mikroskopik mühitin təqdimatına 
şərait yaradır. Tamaşa boyu təkrirə çevrilmiş “Bənövşə 
bəndə düşə” oyununun mətni əsas dramaturji hadisəni mü-
şayiət etməklə insanları ünsiyyətə səsləyir. Kamal Abdul-
lanın bu pyesində  mətnin parçalanmış güzgü inikası belə 
bütövlüyün, tamlığın təqdimatına xidmət edir. Tamaşada 
uzanan ekspozisiya hadisəsizliyi sezilsə də, səhnənin mər-
kəzindəki masa, qavrayışa mane olan əşyaya çevrilməklə 
mizan həllinə mane olsa da, son nəticədə personajların ha-
mısının mənəviyyatca təmizlənməsi tunelin sonundakı işıq 
kimi görünməklə ümidli gələcəyə çağırışa çevrilir.                     
                              
*** 
Repertuar müxtəlifliyi, rejissor yozumunun yüksək  
səviyyəsi, tamaşalarda bədii ifadə vasitələrinin zənginliyi, 
aktyor oyununun mükəmməlliyi ilə ictimai fikrə təsir əm-
salı daimi qastrolları ilə Sovetlər birliyini əhatələndirən  
Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrına çatmasa da, Cən-
nət Səlimovanın üslubunun  cilalanmasında, yaradıcılıq 
laboratoriyasının inkişafında, özünün yaratdığı Bakı Ka-
mera Teatrının müstəsna əhəmiyyəti oldu. Məhdudiyyətin 
təzyiqi altında aktyorların səfərbər olaraq lüzumsuz de-
korlara, parlaq işığa, personajı gizlədən geyimlərə, 
əlbəsələrə, mənbəsiz musiqiyə yox deməklə, xətti deyil 
mozaik modeldə mövcud olub hansısa fəlsəfi ideyanı önə 
çəkən Yeji Qrotovskinin “kasıb teatr” formulasını doğrult-
duğu bu yaradıcı mühitdə Lev Abramoviç Dodinin: “Rol 

---