Microsoft Word Gulnara-kitab son doc
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 144
- Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 145
- Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 146
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 144 terik olmuşdur. Lakin dilin inkişafının əvvəlki mərhə- lələrinə nəzər saldıqda ikinci şəxsin cəmində -nız de- yil, -z şəxs sonluğundan istifadə edildiyini müşahidə edirik; məs: aldız, bildiz, qorxduz, gördüz və s. H.Mir- zəzadə yazır: “Müasir ədəbi dilimizdə ədəb və nəzakət üçün II şəxsdə işlənən -niz(getdiniz, söylədiniz) forma- sına hələlik yazıların dilində təsadüf etmədik; z ünsürü yazı və danışıq dilində müştərək olmuşdur 1 Bu xüsusiyyəti Azərbaycan dilinin bir sıra dialekt və şivələrində də görmək mümkündür. Tovuz rayonu- nun Düz Qırıqlı və Xatınlı kənd şivələrində -şaŋ/-şəŋ (təkdə), -şıŋız/-şiŋiz/şuŋuz/şüŋüz(cəmdə); Qovlar kənd şivəsində isə -daŋ/-dəŋ(təkdə),-dıŋız/diŋiz/duŋuz/düŋüz (cəmdə) şəxs şəkilçiləri işlədilir; məs.:qalışşaŋ, gəliş- şəŋ, oxuyuşşuŋuz, üzdüyüşşüŋüz(D.Qır.), alaşşaŋ, tər- kizeşşəŋ, uçuroşşuŋuz, düzöşşüŋüz(Xatınlı), tərsix'di- rişdəŋ, usduyuşduŋuz(Qov.) 2 . Şəxs şəkilçilərinin bu cür ifadəsi əsasən, qəti gələcək zaman şəkilçisinin tə- sirilə bağlıdır. Bəzi türk dillərində şəxs sonluqları şəxs əvəzlik- ləri ilə üst-üstə düşür. Tofalar dilində qəti və perfektli keçmiş zaman formalarından başqa digər zaman for- malarında şəxs sonluqları kimi şəxs əvəzliklərindən də istifadə olunur. Məsələn: tutadır men tutadır bis tutadır sen tutadır siler tutadırı tutadırı (lar) 1 Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, s. 143. 2 Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı,1962,s.125. Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 145 Türk dillərində şəxs sonluqlu zamanlarla yanaşı, şəxs sonluğu olmayan zamanlar da mövcuddur. Şəxs şəkilçilərinin işlənməməsi bəzi türk dillərində müəy- yən zaman formalarını, bəzi türk dillərində isə bütün zaman formalarını əhatə edə bilər. Karluq qrupu türk dillərindən olan salar dilində felin bütün zamanlarının ifadəsi zamanı heç bir şəxs sonluğundan istifadə olun- mur. Fel istər keçmiş, istər indiki, istərsə də gələcək zaman formalarında təsriflənərkən şəxs şəkilçiləri özü- nü göstərmir; məs.: keçmiş indiki gələcək men ałzi 1 men vāpoŕ men vaxqur/(vaxqar) sen ałzi/ałmiſ sen vāpoŕ sen vaxqur/(vaxqar) vu ałzi/ałmiſ vu vāpoŕ vu vaxqur/(vaxqar) piser ałzi piser vāpoŕ piser vaxqur/(vaxqar) seler ałzi/ałmiſ seler vāpoŕ seler vaxqur/(vaxqar) vuler ałzi/ałmiſ vuler vāpoŕ vuler vaxqur/(vaxqar) Bu xüsusiyyət karluq qrupu türk dillərinin spesi- fik xüsusiyyətlərindən hesab oluna bilər. Çünki bu cə- hət yalnız salar dilində deyil, sarı-uyğur dilində də mü- şahidə olunan cəhətdir: men tutar mys tutar sen tutar siler tutar goł tutar golar tutar Təbii ki, şəxs sonluqlarının işlənməməsi türk dil- lərində digər bir xüsusiyyətin meydana gəlməsinə sə- bəb olur. Salar dilində özünü göstərən fərqli xüsusiyyətlər- dən biri felin zaman şəkilçilərindən sonra şəxs sonluq- 1 Nümunələr Э.Р.Тенишевин «Саларский язык» əsərindən götürülmüş- dür (s.33, 35) Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 146 larının işlənməməsidir. Məhz bu səbəbdən felin hansı şəxsə aid olduğunu bildirmək üçün fel formasından əv- vəl şəxs əvəzliklərinin işlənməsi zəruridir. Zaman şəkilçilərindən sonra şəxs sonluqlarının işlənməməsi xüsusiyyəti oğuz qrupu türk dillərindən yalnız türkmən dilində müşahidə olunur. Şəxs sonluğu olmayan digər türk dillərindən fərqli olaraq türkmən dilində bu xüsusiyyət qəti-gələcək zaman formasında özünü göstərir. -acaq, -əcək şəkilçili bu zaman forması türkmən dilində -cак, -cек şəklindədir. Türk dillərində də bu zaman formasının təsrifi zamanı şəxs şəkilçiləri işlənmədiyi üçün şəxs əvəzliklərinin işlənməsi müt- ləqdir: men qalcak, görcek biz qalcak, görcek sen qalcak, görcek siz qalcak, görcek ol qalcak, görcek olar qalcak, görcek Türk dillərində felin zamanlarının inkar formala- rının -ma, -mə şəklində ifadəsinə baxmayaraq türkmən dilində bu zaman formasının inkarı da fərqlidir. Belə ki, bu dildə qəti-gələcək zamanın inkarı -ma, -mə inkar şəkilçiləri ilə deyil, dəl (“deyil”) sözü ilə meydana çı- xır: men alcak dəl, sen alcak dəl, ol alcak dəl və s. Bir cəhəti qeyd edək ki, türkmən dilinin çovdur dialektində bu forma şəxs şəkilçiləri ilə işlənir 1 . Bun- dan əlavə, türkmən dilinin Anaulı dialektində də -cак, -cек şəkilçili zaman forması ədəbi dildən fərqli olaraq bütün şəxslər üzrə şəxs sonluqları qəbul edərək təsrif- 1 Каджарова Э.Прошедшее время изъявительного наклонения в письменных памятниках туркменского языка XVIII-XIX вв. АКД, Ашхабад,1964,с. 5 Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|