Microsoft Word jurn Kitabshunasliq ve bibilioq 1(40) 17. docx
Yüklə 16,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
114 Azərbaycan etnoqrafiyasının orta əsr dövrünün öyrənilməsində mühüm mənbə rolunu məhəbbət dastanları təşkil edir. "Qurbani", "Abbas və Gülgəz", "Aşıq Qərib", "Tahir və Zöhrə", "Şah İsmayıl", “Qul Mahmud” dastanları ən məşhur məhəbbət dastanlarımızdır. Xalqın təsərrüfat məişəti: əkinçilik, heyvandarlıq, ov üsulları və ov adətləri, maddi mədəniyyəti: yaşayış məskənləri və evlərin əsas tip və formaları, geyim və bəzək əşyaları, yemək və içkilərin hazırlanması, xalq nəqliyyat vasitələri, ailə məişəti sahəsində: ailə və nigah formaları, toy və dəfn adətləri, xalq musiqisi, xalq təbabəti, qonaqpərvərlik kimi etnoqrafik ünsürlər öz əksini tapmışdır. Azərbaycan məhəbbət dastanları da bir etnoqrafik mənbə kimi tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmışdır[10]. Azərbaycan etnoqrafiyasına dair məlumatlar verən orta əsr ərəb və fars mənbələr mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bəlazurinin “Fütuh əl Buldan”, IX əsrin müəllifi İbn Vazeh Yəqubinin “Tarix əl Yəqubi”, Təbərinin “Tarixe-Təbəri”, İbn əl Əsirin “Əl-Kamil fit Tarix”, Məsudinin “Əl-Tərbiyh və əl-Əşaf”, Həmzə-İsfahaninin “Tarixe Məlük əl-Ərz və əl-Ənbiya”, Estəxtinin “Məsalik və Məmalik”, İbn Hövqəlin “Sürət-əl Ərz”, Əbu-Reyhan Büruninin “Asar əl- Baqiyyə”, İbn Fəzlanın “Səfərnamə”, Ömər Xəyyamın “Novruznamə”, Qəzvininin “Əcaib-əl Məxluqat” kimi əsərlərini göstərmək olar. Əsasən, tarixi hadisələr haqqında məlumat verən bu mənbələr etnoqrafiyanın tədqiqat obyekti olan əhalinin dini etiqadları məsələlərinin tədqiqində xüsusi rol oynayır[3]. Orta əsrlərdə Azərbaycanla bir sıra qərbi Avropa ölkələri ilə əlaqələri yaranmışdır. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində yaranan dövlətlər xarici ticarəti genişləndirmək məqsədilə diplomatik, iqtisadi və ticari əlaqələr qurmuşdular. Bu əlaqələrin yaranması avropalı səyyahların, tacirlərin, diplomatların Azərbaycana ayaq açmalarına səbəb olmşdur. Onların əsərlərində, yol qeydlərində Azərbaycanın orta əsr şəhərləri, memarlıq abidələri, əhalinin zəngin adət-ənənələri, qonaqpərvərliyi haqqında məlumatlara rast gəlirik. Orta əsrlər dövründə Avropa-Səfəvi, Ağqoyunlu dövlətlərinin əlaqələri görkəmli tarixçi alim Yaqub Mahmudlunun tədqiqat fəaliyyətinin əsas hissəsini təşkil edir. Müəllifin “Səyyahlar Azərbaycana gəlir” adlı kitabında Azərbaycanın tarixi keçmişindən məlumat verən Avropa səyyahlarının əsərləri ilə tanış oluruq. Əslən Venesiyadan olan ticarət məqsədilə Şərq ölkələrini, o cümlədən Azərbaycanı gəzən Marko Polo daxil olduğu hər bir şəhərin sənətkarlıq məhsulları və ticarəti ilə maraqlanıb, qeydlər aparmışdır. Marko Polonun səyahətnaməsində Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafı haqqında qiymətli məlumatlara rast gəlinir. O, Təbriz şəhərinin ticarət və sənətkarlığından, bahalı zərxara və ipək parçalardan, zərgərlik məhsullarından, əhalinin əhəmiyyəli təsərrüfat sahələrindən olan balıqçılığın qədim tarixə malik olmasından bəhs edir. Bundan başqa, Kastiliya krallığından Teymur sarayından göndərilmiş ispaniyalı elçilərdən biri Ryun Qonsales de Klavdixo, əsasən, Təbriz şəhərinin 115 təsvirini vermişdir. Şəhərin ticarət həyatını təsvir edən səyyah burada sənətkarlığın müxtəlif sahələrinin inkişafına da toxunmuşdur. Azərbaycanlı müəlliflərin tarixi əsərlərində etnoqrafik məlumatlar az verilməmişdir. Sözü gedən dövrdə yaşayıb-yaradan böyük mütəfəkkirlərimiz Nizami Gəncəvi, Xəqani Şirvani, Məshəti Gəncəvi, Mücirəddin Beyləqani, Nəsimi, Məhəmməd Füzuli və sairələrinin ədəbi-bədii əsərləri də Azərbaycan xalqının etnoqrafik baxımından təsvirini verməyə imkan verir. Xüsusilə ailə məsələləri, adət və ənənələr onların əsərlərində üstünlük təşkil edir. Bütövlükdə XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin əvvəllərinə kimi mövcud olmuş Qarabağ xanlığının tarixini əks etdirən “Qarabağnamələr” Azərbaycan xalqının etnik xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün mənbədir. “Qarabağnamə” müəlliflərindən biri оlan Rzaqulu bəy Mirzə Camal оğlu öz əsərinin “Qarabağ vilayətinin tоrpağı və əyaləti haqqında” fəslində Qarabağın təbii-cоğrafi şəraitini təsvir еtmiş, suvarma sistеmi, əkinçilik və kənd təsərrüfatı məhsullarının bеcərilməsi haqqında da məlumatlar vеrmişdir. Bu diyarın məhsuldar tоrpaqları, bоlsulu çayları, təbii sərvətləri, əvəzsiz ab-havası Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin də diqqətini cəlb еtmişdir. Abasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsəri XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycan tarixi haqqında yazılmış ən dəyərli əsərlərdən biridir. Qüdsi əsərinin girişində Şirvan və Dağıstanın coğrafiya və etnoqrafiyası haqqında ilk dəfə olaraq geniş elmi analiz verir. A.Bakıxanov elm, ədəbiyyat, mədəniyyət, tərcümə, hərbi və mülki işlərlə gərgin məşğul olmasına baxmayaraq, etnogenez və etnik tarix məsələsinə o peşəkar mütəxəssis - etnoqraf kimi yanaşmışdır. Azərbaycan etnoqrafiyasına dair dəyərli informasiya böyük Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundovun əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Onun komediyaları Azərbaycan məişətini öyrənmək üçün tutarlı mənbə hesab edilə bilər. Azərbaycanda etnoqrafik məlumatların elmi şəkildə toplanmasına XIX əsrdən başlanılmışdır. Qafqazda yaşayan xalqları öyrənmək məqsədilə XIX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyası burada bir sıra inzibati təşkilat, idarə və cəmiyyətlər, müxtəlif elmi və mədəni müəssisələr təşkil etmişdir. O vaxtlar, əsasən, Qafqazın mərkəzi şəhəri olan Tiflisdə yaradılan həmin idarə və təşkilatlar müxtəlif kitab, məcmuə, jurnal və çap etdirməyə başlamışdır. 1845- ci ildə fəaliyyəti bu gün də davam edən İmperator I Nikolay tərəfindən “Rus Coğrafiya Cəmiyyəti”nin əsası qoyuldu. Cəmiyyətin əsas məqsədi Rusiya və dünyanın müxtəlif ərazilərində coğrafi məlumatları toplamaq və yaymaq, Rusiyanın ucqarlarında, o cümlədən Qafqazda tədqiqat məqsədli ekspedisiyalar təşkil etməkdən ibarət idi. 1845-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin tərkibində K.M.Berin sədrliyi ilə məhz etnoqrafiya bölməsi yaradıldı [21; s.215]. İlk regional bölmələrindən olan Qafqaz bölməsi isə 1950-ci ildə Tiflisdə təsis edildi. Rus Coğrafiya cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin “Qeydlər”i (1852-1913) (Записки Кавказского отдела Yüklə 16,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|