Microsoft Word jurn Kitabshunasliq ve bibilioq 1(40) 17. docx
Yüklə 16,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
112 sərəncamlar imzalandı [1, 2].Artıq tədqiqatlar Azərbaycan dövlətçiliyi maraqlarına əsaslanaraq aparılmağa başlandı. Bu baxımdan bu gün Azərbaycan etnoqrafiyasının hərtərəfli tədqiqi, o cümlədən bu elmin informasiya təminatının araşdırılması aktuallıq kəsb edir. Azərbaycan etnoqrafiyasının sənəd-informasiya mənbələri ümumilikdə tədqiq olunmamış bir sahədir. Lakin ayrı-ayrı dövrləri tədqiq edən tarixçi-etnoqraf alimlərin tədqiqatlarında müəyyən dərəcədə işıqlandırılmışdır [5, 16]. Elmin sənəd-informasiya kütləsinin formalaşmasında əsas yeri ilkin- sənəd informasiya mənbələri tutur. Azərbaycanda etnoqrafiya elminin tarixi inkişaf yoluna nəzər saldıqda bu elmin XX əsrin əvvəlləri hesab olunur. Lakin Azərbaycan xalqının yaşayış tərzi, maddi-mənəvi mədəniyyəti haqqında məlumatları hələ 15 minillik tarixə malik olan qayaüstü təsvirlərdən əldə etmək olur. Azərbaycan Respublikası ərazisində qayaüstü təsvirlər Qobustan, Gəmiqaya (Naxçıvan), Kəlbəcər və Abşeron ərazisində qeydə alınıb. Mövzü və süjeti zəngin olan qayaüstü təsvirlərdə: Qobustanın qaya təsvirlərində vəhşi öküzlərin tələyə salınması, şahinlə ov, Abşeronun qaya təsvirlərində ox və kamanla maralın ovlanması, itlərin ov heyvanına hücumu, Gəmiqaya təsvirlərində kəməndlə ov və s. səhnələr diqqəti cəlb edir. Əkinçilik təsərrüfatının müxtəlif proseslərinin əks olunduğu səhnələr əsasən Kəlbəcər qayaüstü təsvirlərində qeydə alınmışdır. Bu təsvirlərdə çiynində toxa tutmuş insanları, öküzə qoşulmuş ibtidai xışla yerin şumlanmasını, taxılın biçilməsi və döyülməsi prosesini müşahidə etmək mümkündür. Qayaüstü təsvirlərdə az sayda quş rəsmlərinə rast gəlinir. Bəzən sxematik, bəzən də real üslubda verilmiş quş təsvirləri də müəyyən mifik məzmun ifadə edir. Türk xalqlarının inanclarına görə quş göy aləminin təmsilçisi kimi insanların ruhlarını bəd qüvvələrdən qoruyur. Astral işarələr isə göy cisimlərinə sitayişlə bağlıdır. Qayaüstü təsvirlər əjdadlarımızın yaşayış tərzi, adət və inancları haqqında məlumat verən ən ilk mənbələrdir. Daha sonralar yazılı və şifahi mənbələr meydana gəlmişdir. Azərbaycan etnoqrafiyasına dair məlumatlar şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, antik dövrün müəlliflərinin, daha sonra orta əsr ərəb, rus, türk, azərbaycan müəlliflərinin əsərlərində rast gəlinir. Tarixi dövrləri nəzərə almaqla Azərbaycan etnoqrafiyasının ilkin sənəd informasiya mənbələrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Antik dövr müəlliflərinin Azərbaycan haqqında məlumatlar verən mənbələri; Xalq tərəfindən yaradılan dastanlar və orta əsr azərbaycan, ərəb, rus, avropa, türk, müəlliflərinin əsərləri; XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyasının daha çox imperialist maraqları baxımından bölgənin araşdırmasının nəticələri ilə bağlı mənbələr; 113 Sovet dövrünün ilk illərində: etnoqrafik tədqiqatların sistemli şəkildə aparılması və Azərbaycanda etnoqrafiya elminin yarandığı zaman meydana gələn mənbələr. Antik müəlliflərinin əsərlərində Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfalar: lullu, kuti, hurri, turukki, uti, alban, kaspi, sak, skif və başqaları haqqında onların təsərrüfat həyatı, maddi və mənəvi mədəniyyəti haqqında məlumata rast gəlirik. Antik mənbələrdən biri yunan coğrafiyaçısı və tarixçisi Strabonun 17 kitabdan ibarət “Coğrafiya” əsəridir[20].Azərbaycanın qədim dövlətləri: Albaniya və Atropatenanın tarixi, coğrafi şəraiti və etnoqrafiyası haqqında məlumatlar əsərin XI kitabında toplanmışdır. Kitabda albanların maldarlığa meylliliyidən, əkinçilik, üzümçülük ənənələrindən, dini etiqadlarından və qurbanvermə adətlərindən bəhs olunur. Tarixin atası sayılan Herodot (e.ə.V əsr) antik dövrdə Azərbaycanda yaşamış xalqların yaşayış tərzi, məişəti haqqında ən dolğun məlumat verən müəlliflərdəndir [8]. Digər antik müəllif Klavdiy Elian heyvanlar haqqında olan əsərində Azərbaycan ərazisində mövcud olan heyvanlar, o cümlədən ev heyvanları və onların saxlanması haqqında məlumat verir. O, kaspilərin balıq yağından müxtəlif məqsədlər üçün necə istifadə etdiyindən yazır. Pomponi Mela da “Yerin təsviri” əsərində burada yaşayan etnik qrupların yaşayış tərzini təsvir etmişdir. Azərbaycan tarixinin etnoqrafik cəhətdən az tədqiq olunan orta əsrlər dövrü mənbələrini əsas etibarilə iki hissəyə ayırmaq olar. İlk növbədə bura şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrindən olan xalq dastanları daxildir. Dastanlar hər bir xalqın taleyində, tarixində, ədəbiyyat və mədəniyyətində müstəsna rol oynayır. Azərbaycan xalqının dastan yaradıcılığı çox zəngindir və biz o dastanların hər birində öz tariximizin, mədəniyyətimizin bir hissəsini görürük. Etnoqrafik materiallarla zəngin olan bu mənbələrin xalqın tarixi və mədəniyyətinin etnoqrafik cəhətdən öyrənilməsindəki rolunu tədqiqatçılar yüksək qiymətləndirir [6, 10].Azərbaycan dastanlarının yaranmasının qədim dövrlərə gedib çıxdığı vurğulansa da, folklorşünas alim M.H.Təhmasib öz kitabında orta əsrləri Azərbaycan dastançılığının məhsuldar dövrü hesab edir [9; s.21].Bu baxımdan etnoqrafik cəhətdən az tədqiq olunan orta əsrlər dövrünün öyrənilməsində dastanlar ilkin mənbələr hesab edilə bilər. Dünya mədəniyyət xəzinəsində xüsusi yer tutan və Azərbaycan xalqına dair bir çox adət-ənənələri özündə qoruyan “Kitabi Dədə Qorqud” qəhrəmanlıq dastanı müxtəlif elm sahələrinin tədqiqat obyekti olmuşdur. İki yüz ilə yaxın tədqiq və nəşr tarixi olan bu dastan ilk öncə Azərbaycan xalqının etnogenezisi, oğuz türkü olan azərbaycanlıların həm maldarlıq, həm də əkinçilik adətləri, dini baxışları, ailə məişətinin xarakterik xüsusiyyətləri, yaşayış məskənləri və maddi-mədəniyyətin digər ünsürlərini tədqiq etməkdə mühüb mənbə rolu oynamış və aktuallığını itirməmişdir. Bu gün də “Kitabi- Dədə Qorqud” abidəsi Azərbaycan etnoqrafiyasının öyrənilməsində bir mənbə olaraq tədqiq edilməkdədir [6]. Yüklə 16,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|