— 119 —
la həmsöhbət oldu. O, Fərqanənin bütün iş fəaliyyəti ilə maraq-
lanaraq onu xeyli sorğu-sual etdi» (18).
Dastanın bundan sonrakı hissəsində məhəbbət dastanlarına
məxsus klassik ənənə özünü parlaq şəkildə təcəssüm etdirir.
Şirvan və Fərqanə ilk baxışdan bir-birlərini sevirlər. Dastanın
bu hissəsi, doğrudan da, klassik ənənələr səviyyəsindədir. Xü-
susilə, Şirvan və Fərqanənin dilindən deyilmiş şeirlər aşıq şeiri-
nin klassik nümunələri səviyyəsindədir.
“Kənd təsərrüfatı işinə dair nə lazım idisə, sorğu-sual nəti-
cəsində bir-birlərinə bildiklərini öyrətdilər, bilmədiklərini öy-
rəndilər. Lakin hər iki ürəyi bir-birinə bağlayan ilk baxışın mə-
nası barədə heç bir söz tapıb danışmağa cürət edə bilmədilər”.
Bu da əsl insanlığı təmsil edən abır və həyanın nəciblik isməti-
dir. Onlar pambıq tarlasını qarış-qarış dolaşdıqca, cərgələr arası
hər koldakı ağ, yaşıl, əlvan gülləri və qozaları birbəbir əlləri ilə
yoxlayıb nəzərdən keçirdikcə məhsuldarlıq barədə hərəsi öz
ürək sözünü deyə-deyə, bir-birlərinə məna dolusu baxışlarla
sanki məhəbbət aləmindən də ağız dolusu danışırlarmış. Baxış-
lardan ürəklərə, ürəklərdən qana keçən məhəbbət odu get-gedə
nə təhər közərirdisə, nə alovu, nə də tüstüsü görünməyirdi. Hə-
min gün axşama qədər o görüşlər, o baxışlar, o söz-söhbətlər
davam ctdi. Axşam hərə öz yatağına çəkiləndən sonra, məhəb-
bət bəlasına düçar olan hər iki aşiqi-məşuq sübhə qədər çimir
etmədilər. Şirvan nə qədər gözlərini yumurdu ki, yatsın, o də-
qiqə Fərqanənin əksi gözləri önündə canlanır, yuxusu ərşə çəki-
lirdi. Şirvan yata bilməyib, qələm-kağız götürüb, görək Fərqanə
üçün nə yazdı:
Şirvan:
Gözlərimdə titə kimi həkk olub,
Mələk misallı baxışın, Fərqanə!
Aldı taqətimi, kəsdi nitqimi
— 120 —
Sorğu-suallı baxışın, Fərqanə!
Sədəqə eylərəm yolunda canı,
Kəs, qaytarma pirə gələn qurbanı.
Qorxuram qətlimə verə fərmanı,
Hökmü zəvallı baxışın, Fərqanə!
Şirvan qurban sən tək özbək gülünə,
Kedək, anam sığal versin telinə.
Şölə saçsın Azərbaycan elinə
Günəş camallı baxışın, Fərqanə!
Şeir bitər-bitməz səhər açılır. Şirvan qonaq otağının həyə-
tindəki bağçaya çıxır. Nə görsə yaxşıdı?!
Görür, baxçada bülbüllər fəqan eyləyir, güllərin arasından
canlı bir «gül» üfüqlərdən boylanan günəş kimi bütün gülşəni
rövşən eyləyibdi. Şirvan qıza tərəf yaxınlaşıb görür, dünənnən
itirdiyi şikar gözlənilmədən bərədən boylanır.
Şirvan salam-kalamnan sonra kağıza bükülü ürək sözlərini
Fərqanəyə verir. Fərqanə Şirvanın məktubunu oxuyub qurtar-
dıqdan sonra ikilərindən başqa heç kəs eşitməyən bir səslə aldı
görək Şirvana nə dedi:
Fərqanə:
Sənnən ayrılandan gecə sübhədək
Bu bağda güllərlə məkan etmişəm.
Gah bürkü meh əsib, gah sərin külək,
— 121 —
Şeyda bülbüllərlə fəqan etmişəm.
Səni görcək mən avqustun onunda
Məskan verdim ürəyimin qanında.
Nahaq yerə tanış-biliş yanında
Öz-özümü rüsvay-cahan etmişəm.
Səndə Fərqanəyə yox imiş meyil,
Bilsəydim, heç sənə verməzdim könül.
Sən kişisən, kişilərə mam deyil,
Bu sevdada mən çox ziyan etmişəm». (18)
Klassik məhəbbət dastanlarının sevgi ənənəsinə uyğun ola-
raq qəhrəmanlar bir-birilə əhd-peyman bağlayırlar
və Şirvan
vətənə – Azərbaycana dönür. Fərqanəni sevdiyini ata-anasına
bildirir. Valideynlər sevinə-sevinə bu işə razı olurlar. Fərqanə
Azərbaycana gəlin gəlir. Toy olur və toyun sonunda aşıq du-
vaqqapma deyir. Bu duvaqqapma klassik məhəbbət dastanların-
da olduğu kimi, həm toyun, həm də dastanın yekunu olur:
«Şirvan bütün əhvalatı ata və anasına nağıl edir. Ata-ana da
sevindiklərindən quşlardan qanad, şimşəklərdən sürət alıb öz-
bək qızı Fərqanəni Azərbaycan oğlu Şirvana gəlin gətirdilər.
İndi aşıq görək toyun duvaqqapmasını necə deyir:
Əhməd:
A dostlar, bir əl çalın,
Yetirək sona dastanı.
Sevgi-zəhmətdən yaranan
Bu aşiqanə dastanı.
Məclis qur, aşıq qardaşım,
Car et cahana dastanı.
— 122 —
Mübarək bu iki gəncin
Mərdi-mərdana dastanı.
Təki bütün cavanlara
Belə sevgi qismət olsun.
Eşqə, sənətə, zəhmətə
Qarşılıqlı hörmət olsun.
Böyük-kiçik arasında
Abır, həya, ismət olsun.
Vəsf edib, «afərin» deyək
Hər növcavana dastanı.
Gənclər gənclikdə yol seçsin,
Şan-şöhrəti əskilməsin.
Baharda gül-çiçək açıb,
Qışda solub tökülməsin.
Sizə vəsiyyət edirəm,
Qoy gələcək nəsil desin:
«Əhməddən yadigardı
«Şirvan-Fərqanə» dastanı». (18)
Elmi səbəblərdən təsvirinə bir qədər geniş yer verdiyimiz
«Şirvan və Fərqanə» dastanı həm Aşıq Əhmədin
bu tipli das-
tanları (sovet əmək quruculuğu qəhrəmanlarına həsr edilmiş
dastanlar), həm də ümumiyyətlə, bütöv dastan yaradıcılığı ilə
bağlı bir sıra elmi qənaətlərə gəlməyə imkan verir:
1. «Şirvan və Fərqanə» dastanının təhlili göstərir ki, Aşıq
Əhməd dastan yaradıcılığında klassik dastançılıq ənənələrinə sa-
diq qalmışdır. O, sovet əmək quruculuğu mövzusunu məhəbbət
dastanlarının süjet sxeminə uyğunlaşdırmışdır. Bir sənətkar kimi
klassik dastançılıq ənənələrini dərindən bilən, Azərbaycan mə-
