Yer tuzishning ilmiy asoslari

2. 
Yer tuzish ishlab chiqarish ijtimoiy usulining 
tarkibiy qismi 
sifatida.
Yer tuzishning ijtim oiy ishlab chiqarish d em en ti sifatidagi bosh 
vazifasi yerdan foydalanishni, boshqa u bilan bog'liq ishlab chiqarish 
vositalari bilan birgalikda hududiy tashkil etishdir. Shu bilan yerdan 
foydalanishda jamiyatning va boshqa xo'jalik yurituvchi sub’yektlaming 
aniq ishlab chiqarish yoki ijtimoiy maqsadlariga mos m a’lum tartib 
o ‘rnatiladi.
Yer tuzish h am m a vaqt u yoki bu m asalani yechish uchun 
optimal sharoit yaratishga qaratiladi. Bunda yer kengligi (hudud) 
o lchan ad i va shakli ham da maydoni b o ‘yic.ha har xil, ishlab chiqarish 
va noishlab chiqarish sohalarida foydalanish uchun mo'ljallangan 
uchastkalarga b o ‘linadi; bu uchastkalarda yana yer bilan bog‘liq asosiy 
vositalar (yo‘11ar, ariqlar, binolar, daraxtlar, aholi yashash joylari) 
joylashtiriladi. Bu harakatlarda insonning yerga bo'lgan faol munosa- 
bati ko‘rinib turadi; ular tabiiy boyliklarni o ‘zlashtirish va ko‘pay- 
tirishga qaratilgan. Shuning uchun yerni ishlab chiqarish kuchlarini 
joylashtirish va rivojlantirish jarayoniga kiritish mumkin.
86

---

Yerdan tabiiy resurs sifatida foydaiamshda inson tirikchiligining 
sharoitlari qayta tiklanadi. H am m a ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda 
yer m ehnatning um um iy shaiti va ishlab chiqarish vositasi bo ‘lib 
qolaveradi va shu sababli ham m a vaqt yer tuzishning ahamiyatli 
tarkibiy qismi hisoblangan hududni maqsadli tashkil etish bo'yicha 
harakatlar zarur bo'ladi. Shu bilan bir qatorda bu harakatlar albatta 
m a’lum yer m unosabatlari doirasida amalga oshiriladi. P.N .Pershin 
aytganidek, yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning mavjud 
munosabatlari bevosita yer tuzishning iqtisodiy m ohiyatini aniqlaydi. 
Yirik hududlarni tashkil etish ham , aniq uchastkalarni tuzish ham , 
bu m unosabatlarni yo'lga qo'yish vositasi sifatida xizmat qiladi. 
M asalan, yer tuzish natijasida belgilanadigan chegaralar joylarda 
m ulkdor yoki foydalanuvchining yerni tasarruf etish va undan u 
yoki bu m aqsadda foydalanish b o 'y ich a huquqlarining hududiy 
chegaralarini belgilaydi. H ar xil xalq xo'jaligi tarm og'i uchun joylarda 
ver uchastkalarini ajratish va berish m ehnat ijtimoiy taqsim otining 
hududiy ifodasiga aylanadi. Yer uchastkalarini birlashtirish va bo'lish 
ayrim fuqarolar va korxonalarning xo'jalik m anfaatlarini qondirish, 
ishlab chiqarishni tashkil etishning ilg'or shakllarini rivojlantirish 
u ch u n m oddiy asos yaratadi. B oshqacha aytganda, yer tuzish 
yordam ida ijtimoiy m unosabatlarning ko'p masalalari yechiladi.
Shunday qilib, yer tuzish bir vaqtning o'zida, birgalikda ishlab 
chiqarishning ijtimoiy usulini tashkil etadigan, ham ishlab chiqarish 
kuchlarining, ham ishlab chiqarish m unosabatlarining elem enti 
hisoblanadi. Yer tuzishning bu ikki tom oni cham barchas bog'liq va 
uning jam iyatda ro'y beradigan ijtimoiy -iqtisodiy jarayonlarga bog'- 
liqligini ko'rsatadi.
Qaysidir yerga mulkchilik shaklining yakka hokimligi sharoitida 
yer tuzish uni kengaytirishga va him oyalashga qaratilgan bo'lib, 
m a’lum sinflar qo'lida yerni to'plash vositasiga aylanadi va ularning 
manfaatlariga xizmat qiladi (Masalan, to'ntarishdan oldingi Rossiyada 
yer tuzish avvalo dvoryanlar va m utloqlashgan davlatning butun 
m anfaatlarini himoya qilar edi). Shu vaqtning o'zida uning vazifasi 
ham m a vaqt ham butun m am lakatda va ayrim m intaqalarda yerdan 
foydalanishni oqilona tashkil etish bo'lib qoladi; bu xalq xo'jaligining 
rivojlanishiga ko'm aklashuvchi ahamiyatli vositalardan biridir.
87

---

Davlat o ‘zinmg barcha hududlarida suverenitetni ta ’minlaydi; shu 
sababli, uning u chun nafaqat davlat organlari va ayrim yer egalari 
orasidagi, balki, h ar bir xo‘jalik ichidagi m unosabatlar ham aha­
miyatga ega. Boshqacha aytganda, davlat yer tuzishning barcha turlarini
- xo ‘jaliklararo va xo‘jalikda ichki yer tuzishni amalga oshiradi.
Yerga xususiy mulkchilik yakka hokimligida yer tuzish barcha yer 
egalariga maksimai foydani ta’minlashga qaratiladi va birinchi navbatda 
xususiy yer m ulkdorlari m anfaatlarini ko ‘zlab o ‘tkaziladi; shuning 
uch u n u konyukturaviy, dem ak, sezilarli darajada favquloddagi 
xarakterga ega. U yerga bo‘lgan xususiy mulkchilikni mustahkamlashga 
va uning bozorda aylanishiga yordam berishga qaratilgan. Shu bilan yer 
tuzish asosan huquqiy va texnik tadbirlarga aylanadi. Bunday sharoitlarda 
faqat xo‘jaliklararo yer tuzish davlat maqomiga ega.
M ulkchilik shakllarining k o ‘pligi, yerga egalik qilish va yerdan 
foydalanish, ijtim oiy ishlab chiqarishni takom illashtirish va yerdan 
foydalanishni ratsionallash uch u n keng im koniyatlarni ochadi. Yer 
tuzish bu vaziyatda yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning 
yangi zam onaviy shakllarini rivojlantirishga va m ustahkam lashga, 
xalq xo ‘jaligini, birinchi navbatda agrosanoat m ajm uasida hududiy 
tashkil etishni yaxshilashga qaratilgan. U o ‘zining m azm uni b o ‘yicha 
katta xalq xo‘jaligi ahamiyatiga ega va o ‘ziga ham xo‘jaliklararo, ham 
xo'jalikda ichki hud u d n i tashkil etishni oladigan davlat tadbiri 
ekanligini ko ‘rsatadi.