Göz yaşları içindən baxan təbəssüm

Şi rin MA NA FOV

1916

-cı il ha di sə lə ri nin şa hi di olan ru si ya lı ya zı çı soy qı-

rım haq qın da kı mi fi  if şa edir.

2013-cü ilin iyun ayın da, “Kul tu ra” te le vi zi ya ka na-

lın da efi  rə ge dən “Türk mar şı” ve ri li şin də, Mosk va 

Uni ver si te ti nəz din də Af ri ka və Asi ya İns ti tu tu nun di rek to ru, tür ko loq Mi xail 

Me yer er mə ni mis ti fi  ka si ya sı haq qın da bə ya na tı ilə efi r də qal ma qal ya rat mış dı. 

O, er mə ni soy qı rı mı haq qın da suala bu cür ca vab ver miş di: “Bu bi zim ümu mi 

prob le mi miz dir. 1915-ci il də Tür ki yə də 1.5 mil yon er mə ni var idi. Fik rim cə, 1.5 

mil yon er mə ni nin qət lə ye ti ril mə si ni söy lə mək ol maz. On la rın öl dü rül mə si 

ba rə də fi  kir söy lə mək düz gün ol maz dı. Be lə ki, ma hiy yət eti ba ri lə er mə ni lər kö çü rül mə, mü ha ri bə 

zo na sın dan çı xa rıl ma za ma nı və fat edir di lər”. Bu çı xış er mə ni dias po ru nun hid də ti nə sə bəb ol du. 

La kin fakt lar M. Me ye rin haq lı ol du ğu nu təs diq edir. 

1987-ci  il də  “Xu dojst ven na ya 

li te ra tu ra”  nəş riy ya tın da  “Gü-

müş  dövr”  şairi,  sankt-pe ter-

burq lu Ser gey Qo ro dets ki nin iki 

cild dən iba rət əsə ri dərc olu nub. 

İkin ci  cild də  məş hur  şairin  iş ti-

rak et di yi 1916-cı il Tür ki yə ha-

di sə lə ri nə  həsr  olun muş  “Se mi-

ra mi da  bağ la rı”  və  “Al-qır mı zı 

qa sır ğa” ad lı po vest lər dərc edi-

lib. Ro man dan və xa ti rə lər oçer-

kin dən  bir  par ça nı  diq qə ti ni zə 

çat dı rı rıq. 

Şair  Ova nes  Tu man yan la  gö-

rü şü  haq da  oçer kin də  S.  Qo ro-

dets ki ya zır: “1916-cı ilin yaz ay-

la rın da  mən  “Russ ko ye  slo vo” 

müx bi ri nin  və si qə si  ilə  Tifl  i sə 

gəl dim. 

Tez lik lə o, Van şə hə ri nə get di.

Rus la rın asan lıq la öz zə fər mey-

dan la rı nı  və  Qaf qa zı  tərk  et mə-

lə ri nə  inan maq  olar mı?  On la rın 

yal nız ça rın gös tə ri şi ilə Qaf qa za 

doğ ru irə li lə di yi nə və bu cür gös-

tə ri şin  qüv və dən  düş mə sin dən 

son ra  evə  qa yıt ma sı na  inan maq 

olar mı?”  –  xa ti rə lə ri n  əsas  möv-

zu su bu dur.

“Se mi ra mi da  bağ la rı”  po ves ti-

nin  ikin ci  fəs li  “Ge diş”  ad la nır. 

Hə min fə sil də Qo ro dets ki “ikin ci 

ge di şi” təs vir edib və özü də qə-

zet müx bi ri qis min də onun şa hi-

di olub.

Qa çaq la rı ka zak lar dəs tə si mü-

şa yiət edir di, hə min vaxt müəl lif 

də ora da idi. 

“Van”  oçer kin dən:  “  1916-cı 

ilin  pa yız  ay la rın da  məx fi   yol la 

mə lum ol du ki, rus or du su Va nı 

tərk edir... Ən yax şı at - unu dul-

maz Kürd - mə nim dəs təm də ol-

du ğun dan  yo la  da vam  et mə nin 

müm kün lü yü  ba rə də  mə lu mat 

əl də  et mə yi  öz  üzə ri mə  gö tür-

düm.  Hər  an  ən gəl lər  ya ra nır dı. 

Xalq  isə  bu ra nı  tərk  edən  or du-

nun ar xa sın ca ge dir di. Lap axır-

da,  fur qon la rı mız la  bir lik də  biz 

gə lir dik... Xal qın 16-cı il də ge di şi 

15-ci  il lə  mü qa yi sə də  da ha  dəh-

şət li idi”.

Nə yə  gö rə  ge dir di lər?  Müəl lif 

bu  suala  belə  ca vab  ve rir:  sə bəb 

qor xu idi. Rus ordu su nun tər ki-

bin də yer li mü səl man əha li ni qı-

ran er mə ni dəs tə lə ri var idi. 

“On la rın  hər  bi ri nin  əlin də  tü-

fəng  var  idi.  Mən də  də  var  idi, 

la kin  mən,  onun  öz-özü nə  atəş 

aç ma sın dan  ha mı dan  çox  qor-

xur dum.  Atəş  sə si  ət raf da  olan 

dağ la rın  ar xa sın dan  kürd lə rin 

hü cum  et mə si  ilə  nə ti cə lə nə  bi-

lər di”.

  Mif  ar tıq  1916-cı  il də  ya ra dıl-

ma ğa baş la dı. 

“Əs ki par ça la rı na və sü mük qı-

rın tı la rı na işa rə edə rək mən yol-

da  olan  bir  nə fər dən  so ruş dum: 

bu nə dir?

-  Bu ra dan  ca maat  ke çir di.  Bu, 

on la rın iz lə ri dir.

Ağac lar da  qar ğa  yu va la rı  var 

idi. 

- O, de di: - Gö rür süz, ne cə möh-

kəm dir lər – bu nun sə bə bi on da-

dır  ki,  on lar  iş gən cə lə rə  mə ruz 

qal mış  er mə ni  qız la rı nın  hö rük-

lə rin dən hö rü lüb”.

La kin  müəl li fi n  gör dük lə ri  və 

təs vir  et dik lə ri  bu  söz lər lə  zid-

diy yət təş kil edir di.

“Ge diş”  fəs lin dən:  “Bu,  ar tıq 

ikin ci  ge diş  idi”.  Müəl lif  nə yə 

gö rə “qo vul ma” əvə zi nə “ge diş” 

sö zü nün iş lə dil mə si nə iza hat ve-

rir.

“Bi rin ci  ge diş  za ma nı  ina nır-

dıq  ki,  ka zak  bö lük lə ri  Van  şə-

hə ri ni  tut maq la,  evə  qa yıt ma ğa 

və  tə sər rü fa tı  bər pa  et mə yə  im-

kan  ya ra da caq lar.  Be lə  də  ol du, 

toq quş ma lar da,  qaç qın lıq da  və 

ağır yol da on min lər lə it ki ve rən 

Van  ca maatı  ev lə ri nə  qa yıt dı  və 

yan dı rıl mış  ev lə rin də  məs kun-

laş ma ğa  baş la dı…  Bi rin ci  ge diş 

za ma nı,  çox la rı  elə  dü şü nür dü 

ki,  Ru si ya  Er mə nis ta na  kö mək-

lik  gös tə rə cək,  fi  kir lə şir di lər  ki, 

ora da  ya şa maq  üçün  yer  və  ye-

mək var. La kin Ru si ya Er mə nis-

ta nın da  daş nak lar  hökm ran lıq 

edir di. On lar kö mək lik üçün heç 

nə ha zır la ma mış dı lar. Bu za man 

xalq qu ru qoz ağa cı ki mi iki ye rə 

par ça lan dı. Ya rı sı aşı rım dan keç-

mək lə Se van gö lü nə və Eri va ni yə 

get di lər ki, ora da uc qar yer lər də 

məs kun laş sın lar...  İkin ci  ya rı sı 

isə  və tən dən  ay rı la  bil mir di,  üç 

gün lük mə sa fə də olan Ara rat da-

ğı nı göz dən qa çır maq dan qor xa-

raq, Iğ dır ət ra fın da sə fa lət hə ya tı 

sü rür dü.”

Bir  il  əvvəl  baş  vermiş  birinci 

gediş  barəsində  isə  müəllif  belə 

yazır:  “Hər  qa-

rış  tor pa ğa  gö rə 

aman sız  dö yüş-

lər dən  sonra 

(dö yüş lər də  ka zak lar  iş ti rak 

edir di), bi rin ci ge diş za ma nı ina-

nır dıq ki, ka zak bö lük lə ri Van şə-

hə ri ni  tut maq la,  evə  qa yıt ma ğa 

və  tə sər rü fa tı  bər pa  et mə yə  im-

kan  ya ra da caq lar.  Be lə  də  ol du, 

toq quş ma lar da,  qaç qın lıq da  və 

ağır yol da on min lər lə it ki ve rən 

Van  ca maatı  ev lə ri nə  qa yıt dı  və 

yan dı rıl mış  ev lə rin də  məs kun-

laş ma ğa,  eh ti yat  top la ma ğa,  su 

arx la rı  çək mə yə  baş la dı,  sev mə-

yə və nə sil ar tır ma ğa da vam et-

di”.  1915-ci  il  “soy qı rı mın dan” 

son ra 1916-cı il də “qa yıt maq, su 

arx la rı çək mək, sev mək və nə sil 

ar tır maq” müm kün dür mü? 

Əgər hər şey er mə ni ta rix çi lə ri-

nin yaz dı ğı ki mi dir sə, bu, müm-

kün de yil. 

Qa sır ğa si fa riş çi lə ri 

Tür ki yə Er mə nis ta nın da baş ve-

rən fa ciənin sə bəb lə ri Qo ro dets ki 

tə rə fi n dən  “Al  qır mı zı  qa sır ğa” 

po ves tin də gös tə ri lib. Bu qa sır ğa-

nın si fa riş çi lə ri kim lər dir? 

1917-ci il.

Bu za man in gi lis lər ge ne ral Ar-

ba to vun  nailiy yət lə rin dən  ra zı 

de yil di lər  və  on lar dan  Ur mi ya 

is ti qa mə tin də Ba ne yə dər hal hü-

cum edil mə si ni tə ləb edir di lər. 

Xa hiş et mir di lər, tə ləb edir di lər. 

Müəl li fi n  fi k rin cə,  1914-cü  il də 

ça rın  və  ge ne ra li te tin  məq sə di 

Kons tan ti no po lun  iş ğa lı  ide ya sı 

idi...  Qaf qaz  cəb hə si nin  ko man-

da nı  olan  əla həz rət  Ni ko lay  Ni-

ko la ye viç özü nü 

bö yük Ru si ya nın 

və tən pər və ri  he sab 

edir di.

Qo ro dets ki onu hə qa rət lə “Qriş-

ka nın  (Qri qo ri  Ras pu tin)  pad şa-

hı” ad lan dı rır dı. 

“O, Fə rat ça yı na çı xış pers pek-

ti vi ilə Van hü cu mu ba rə də fi  kir-

lə şir di... əla həz rə tə elə gə lir di ki, 

Tür ki yə Er mə nis ta nı nın pay tax tı 

olan  Van,  Kons tan ti no pol  uğur-

suz lu ğu nu  kom pen sa si ya  edə-

cək. İki ide ya əla həz rə tə mü na sib 

gö rü nür dü.  Bi rin ci  ide ya:  “Bi zə 

er mə ni lər siz  Er mə nis tan  la zım-

dır”. Bu ide ya ki fa yət qə dər nöq-

san sız  su rət də  hə ya ta  ke çi ri lir di 

və  ya rı ya  qə dər  ic ra  edil miş di: 

dağ kürd lə ri və əkin çi er mə ni lər 

ara sın da  mil li  mü na qi şə yə  təh-

rik, or du nun sax ta xa rak ter da şı-

yan qə fi l ge ri çə kil mə si, min lər lə 

in sa nın qaç qın düş mə si və və fa tı 

Tür ki yə  Er mə nis ta nı nı  er mə ni-

lər dən  tə miz lə miş,  Sa va lan  və 

Beq rı Qa la üzə rin dən ke çən Rus 

İq dı rın dan  Van  gö lü nə  qə dər 

olan  yo lu  me yit lər lə  ört müş dü. 

Əla həz rə tə  la zım  olan  Tür ki yə 

Er mə nis ta nı  de mək  olar  ki,  er-

mə ni lər dən tə miz lən miş di, la kin 

Bit li sin iti ril mə si Va nın da tə miz-

lən mə si nə sə bəb ol du”.

Kürd lər  və  er mə ni lər  ara sın-

da  toq quş ma  nə yə  gö rə  tö rə dil-

miş di?  “Al-qır mı zı  qa sır ğa”  po-

ves tin dən  bir  par ça:  “Fə rat  ça yı 

is ti qa mə tin də  irə li lə yib,  Don  və 

Ku ban  ka zak la rı nı  ora ya  kö çür-

mək  və  sağ  qal mış  kürd lə ri  as-

si mil ya si ya et mək lə, ora da Fə rat 

ka zak lı ğı ya rat maq üçün əla həz-

rət Van və Bit li si iş ğal et mək niy-

yə tin də idi. Bu fi  kir lər in gi lis lə rin 

Ur mi ya is ti qa mə tin də hü cum ba-

rə sin də əm ri ilə alt-üst ol du”.

İn gi lis lər xa hiş yox, əmr edir lər 

və rus or du su in gi lis lər tə rə fi n dən 

əmr olun muş is ti qa mət də hə rə kət 

edir. Çar ko man dan lı ğı nın hədə fi  

Kons tan ti no pol  idi sə,  in gi lis lə rin 

hədə fi  Bağ dad idi. Al qır mı zı qa-

sır ğa yüz min lər lə in sa nı toz ki mi 

gö yə  qal dır dı  və  on la rı  qə rar gah 

xə ri tə lə rin də  hər bi  əmə liy yat la-

rın  Qaf qaz  teat rı  ad lan dı rı lan 

bö yük  bir  sa hə  bo yun ca 

sə pə lə di.

Müəl lif  ya zır:  “Ka li xan  aşı rı mı 

əzə mət  və  sü kut  mü cəs sə mə si 

idi  –  Os la pov  dü şü nür dü:  in di 

ora da sən gər lər, mü ha ri bə, ölüm 

və qan var. Bu gö zəl lik və öz qa-

nı  ilə  bu  qa nı  qır mı zı  rən gə  bo-

ya maq  üçün  bu ra ya  gə ti ril miş 

in san la rın  qa nı  da ha  ara sın da 

olan zid diy yət nə ti cə sin də onun 

bey ni tu tul du”. 

Son ra  müəl lif  qə zet  xü la sə lə ri-

ni təq dim edir: “Ka li xan aşı rı mı 

ra yo nun da  bi zim  dəs tə lə ri miz 

düş mə ni mü ha si rə yə al dır… Me-

so po ta mi ya ya yol açan aşı rım bi-

zim  əli miz də  idi...  ha di sə lə ri  bu 

cür  şi şirt mək lə  çar  mət buatı  öz 

ağa la rı – in gi lis lər qar şı sın da he-

sa bat ve rir di lər”.

La kin qa sır ğa si fa riş çi lə ri ni al-

dat maq o qə dər də asan mə sə lə 

de yil di.  “Lord  Ker zon,  lord lar 

pa la ta sı nın  tri bu na sın dan  Ru si-

ya hö ku mə ti nin ya dı na sal dı ki, 

fars öl kə sin də hə lə də türk lə rin 

or du la rı  qa lır  və  on la rı  ora dan 

qov maq la zım dır”.

Qa sır ğa nın  İra nı  da  əha tə  et-

mə si nə az qal mış dı.

Müəl lif iki te leq ram dərc edir. 

Bi rin ci si  –  “İran da,  qo şun la rı-

mı zın  ar xa  cəb hə sin də  fars lar 

və  kürd lər  te le fon  xətt  lə ri mi zi 

məhv edir lər”. İkin ci si – “Kürd-

lə rin  düş mən  hə rə kət lə ri  güc lə-

nib”. 

La kin Ru si ya da in qi lab baş ver-

di və Tür ki yə ni tərk edən rus qo-

şun la rı  ilə  bir lik də  Van  xal qı nın 

“üçün cü  ge di şi”  baş lan dı.  Mü-

vəq qə ti  hö ku mət  Qaf qaz  cəb hə-

si nin ko man da nı əla həz rət Ni ko-

lay Ni ko la ye vi çi ge ri ça ğı rır.

“Tür ki yə  və  İra nın  bü tün  dağ 

yol la rı  ev lə ri nə  qa yı dan  Qaf qaz 

qo şun la rı nın  çox say lı  əs gər lə ri 

ilə dol muş dur”.

(Ardı gələn sayımızda)

Rus dilindən 

çevirdi:

Kənan HACI

4

N 12(21) 3.04.2015

---