Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili bun
29 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili ri», ya da «peşə-sənət leksikası» adı altında izah edilir. A.A.Yulda- şev peşə-sənət leksikası haqqında yazır: «Xalq terminoloji leksikası hələ ki, olduğu kimi ümumi lüğətlərə daxil edilir. Bu, tamamilə tə biidir. Əvvəla, bu sözlər verilmiş dildə ifadə vasitələri çox olmayan realiyalardır, ikincisi, onlar xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətini özündə əks etdirir, üçüncüsü, bu sözlərin arasında çox nadir, əvəllər qeydə alınmamış, tarixi dəyərə malik sözlər olur, dördüncüsü və ən başlıcası, bütün türk dillərində peşə-sənət leksikası həm səciyyəsi nə, həm tərkibinə, həm də ədəbi dil normalarına mənsubluq baxı mından az öyrənilmişdir» (83, 87-88). Xalçaçılıq Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin ən əsas sa hələrindən biri olmuşdur. Hələ orta əsrlərdə xalçaçılıq sənətlər içəri sində xüsusi yer tutmuşdur. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki hələ qə dim zamanlardan Azərbaycanda qoyunçuluq və boyaq maddələri hazırlanması inkişaf etdiyindən, xalçaçılıq üçün şərait yaranmışdır. Tat dilində xalçaçılıqla bağlı sözlər, demək olar ki, ayrıca qrup təş kil edir. Ümumiyyətlə, peşə-sənət leksikasını təşkil edən sözlərin lek- sik-semantik və tematik qruplara bölünməsi xüsusi leksikanın təd qiq prosesinin ənənəvi məsələlərindən biridir. Tematik qruplara ayırma professionolizmlərin əmələgəlmə, dildə işlənmə xüsusiyyət lərinin, onların leksik sistemin hansı layında yer almasının, habelə terminləşməsi və determinləşməsinin öyrənilməsində xüsusi əhə miyyət kəsb edir. Peşə-sənət leksikası xalqın məişətində bilavasitə yer almış əşyaların, iş və proseslərin, fəaliyyətin, adamların gündə lik həyatlarında üzləşdikləri, istifadə etdikləri məmulatların adlarını əhatə etdiyindən ümumişlək sözlərlə ortaq, eyni vahidlərin çoxluğu ilə seçilir. Bu baxımdan peşə-sənət leksikasına aid olan sözlərin terminlərlə eyniləşdirilməsi bir çox hallarda mübahisə obyektinə çevrilmişdir. Ona görə də peşə-sənət leksikasının adlandırılmasında da fikir müxtəlifliyi nəzərə çarpır. Müxtəlif peşə-sənət sahələrinə aid sözlərin sistem şəkildə tədqiqi çox vaxt müvafiq sənət sahəsinin leksikası adı adtında aparılmışdır. Bir sıra tədqiqat işlərində peşə- 30 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili sənət leksikasına və ona yaxın olan leksik vahidlərə termin kimi də baxılmışdır (79). Təbii ki, biz bütün sənət növləri üzrə leksikanı nə zərdən keçirməyəcəyik. Burada bəzi sənət sahələrinin leksikasını araşdirmağa çalışacağıq. Peşə-sənət sözləri həm də terminlərdir. Onları müəyyən dil materialı üzrə araşdırdıqda müxtəlif sözlərdən istifadə olunur. M.Ə.Abdullayeva bu məsələ ilə bağlı yazır: «İsteh salat və sənətlə bağlı terminologiyanı nəzərdən keçirməzdən əvvəl onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu əsərdə tez-tez «termin» sözündən istifadə olunacaq. Amma biz «xalçaçılıq terminləri» dedikdə, «ter min sözünü prinsipial surətdə əsl ciddi termin mənasında yox, fikri mizi ifadə etmək üçün söz, leksik vahid mənasında ekvivalent bir anlayış kimi işlədəcəyik» (1). 5. Köhnə həyat tərzi ilə bağlı leksika: xərroc (vergi, hər rac), qazamot «qazamat», tocir «tacir», əmlok «əmlak», karvon-
6. Yeni məişət, siyasət və mədəniyyətlə bağlı sözlər: iqti- dor «iqtidar», müxolifət «müxalifət», partiya «partiya», icro- hokimiyyəti «icra hakimiyyəti», nozir «nazir», direktur «direk tor», aşkori «aşkarlıq», nəçənniy «rəis», telfun «telefon», qəm- püter «kompyuter», axt «akt», təşkilot «təşkilat», istiqloliyət «istiqlaliyyət», müsovot «müsavat» və s. 7. Coğrafi obyekt və ətraf mühitlə bağlı sözlər: küh «dağ», dih «kənd», rükərə «çay», küləxır «bulud», zəvəra «yu xarı» (məhəllə), dəryo «dəniz», vərəzə «yoxuş», yeyloğ «yay- laq», qışloğ «qışlaq» və s. 8. Bəzək və zinət əşyalarının adları: qilində «boyunbağı»,
«saat», bozibənd «qolbaq», püşötuği «qızıl başlıq», silsilə «enli boyunbağı» və s. 9. Mərasimlərlə bağlı söz və terminlər: a) toy mərasimi ilə bağlı sözlər: ərsi «toy», ərsivər «toy sahibi», ərüs «gəlin»,
31 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili bun «xınayaxdı», çalqu «çalğı», xune kilə «qız evi», xunegedə «oğlan evi», vozi «rəqs», sazəndə «çalğıçı»; b) yas mərasimi ilə bağlı sözlər: mirdə «ölü», daxorustan «basdırmaq», «dəfn etmək», saruza «üçgünlük», haftruza «yeddigünlük», çilruza «qırx», siyəid «qara bayram», əhson «ehsan»; v) novruz, rama zan, qurban və s. bayramları ilə bağlı sözlər: şəmələ «şam», kürmüri «novruz bayramında yandırılan kol növü», «gəvən», aşşirəvo «südlü aş», şürqaqol «şorqoğal», ruza «orucluq», ru- zamoh «orucluq ayı», ruzavogərdan «oruc açmaq», həlvovüri «umac halvası», siyəhəlvo «qara halva» (səmənidən hazırla nır), id «Novruz (bayramı)», id Qurbun «Qurban bayramı»,
bayramında bişirilir), qurbuni «qurbanlıq (heyvan)» və s. 10. İnsanın bədən üzvləri ilə əlaqədar söz və terminlər: sər «baş», mü «saç», çim «göz», micə//mijə «kirpik», günə «yanaq» lö «dodaq», dandun «diş», birc//bürc «qaş», zuhun «dil», düş «çiyin», bozi «qol», dəst «əl», əngişt «barmaq», pö//pay «ayaq» şağam//işqəm «qarın», ruru «bağırsaq», dil//dül «ürək», n o f «gö- bək», zuni «diz», güş//quş «qulaq», tuğ «alın», vini «burun», xun «qan», gərdən «boyun», siyəcigər «qara ciyər», buzi//qurt «bo- ğaz», ərs «göz yaşı», şənə «kürək» və s. 11. Xəstəlik və dərman adları: sərədər «başağrısı», şağa-
təlcəm» və s. 12. Təbiət hadisələri, astronomik və coğrafi terminlər:
lud», mah//moh «ay», arkərə//rukərə «çay», vorxəzri «şimal küləyi», giləvor «qərb küləyi», varuş//vorış «yağış», vərf «qar», nuhur «göl», küh «dağ», dih «kənd», zəvəra «yoxuş», sərbənüşvə//sərzimi «eniş», pişin «günorta», ruz «gün», şö Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|