Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
52 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili tat dilində işləkdir. Tana - Bir çox tat ləhcələrində, eləcə də, Azərbaycan dilinin Qazax-Gəncə şivələrində «sırğa» mənasında işlənir. Əridib qəlbində qızıl eşqini Könül qulağınçın yaparkən tana Şair ye ni-yeni sözlər bulacaq, Kainat olduqca, şer olacaq (M.Müşfiq). Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında «sırğa» mənasında üç söz qeydə alınmışdır: «Guşumda sırğadı, sinəmdə dağdı», «Guşun- da güşvarə, qızıl tanası».
xılan bəzək əşyasının adıdır («sırğa»). Talış dilində bu söz qu- şovə kimi işlənir. Digər sənət sahələrinə aid leksik vahidlər İnsanların məşğul olduqları sənət və peşələr çoxdur. Ay - rı-ayrı xalqlarda bu sənətlərin müəyyən növləri çox yayılmış - dır. Dabbaqlıq, dulusçuluq, zərgərlik, boyaqçılıq və s. sənət sahələri də tatların məişətində müəyyən yer tutur. Ona görə də bu sahələrə aid terminlər də tat dilində gen-bol təmsil olun - muşdur.Tat dilində bu sahələrdən hər birinə aid terminlərə rast gəlmək olur. Məsələn: püst «qoyun dərisi», kər «mal dərisi», ləysən «dəryaz», ahəşdun «əhəng qabı», vəlcə «yarpaq», leş- zan «leş təmizləyən alət», tülə «yunu tökülmüş dəri» və s. kimi sözlər tat dilində dabbaqlıq sənəti ilə bağlı işlənən terminlər dir. Dəri emalı və dəridən istifadə ilə bağlı bəzi sənət sahələri yaranmışdır. Bu sahələrlə məşğul olanların peşəsini bildirən sözlər də sənət leksikasına daxildir. Məsələn: çəkmədüz «çək məçi». çəkmə + düz (duxtən//duxdən «tikmək» felindən). Tat dilində palandüz «palançı», «palantikən» sözü də geniş işlənir. Azərbaycanda yayılmış qədin sənətlərdən biri də dulus- çuluqdur. Azərbaycan tatlarının məişətində dulusçuluq mühüm
53 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili yer tutmuşdur. Du lusçuluq məmulatı rəngarəng olub, tatların məişətində geniş istifadə olunur. Tat dilində işlənən dulusçu - luq leksikasını aşağıdakı tematik qruplara ayırmaq olar: 1) du - lus çuluq sənəti növlərini bildirənlər; 2) dulusçuluqda istifadə olunan materialların adları; 3) dulusçuluqda istifadə olunan texnoloji proseslərin adını bildirənlər; 4) dulusçuluqda istifadə olunan alətlə r və onların hissələrinin adları; 5) du lusçuluq mə mulatlarının adları; 6) dulusçuluqda tətbiq edilən bəzək və na - xışların adları. Saxsı məmulatı istehsalının meydana gəlməsi və bu sənət sa həsinin uzun müddət davam etdirilməsində başlıca rol oynayan amillər Azərbaycan ərazisinin zəngin gil yataqları və ucuz odun ehtiyatına malik olmasından, əhalinin ev məişətində dulus məmulat larına zəruri tələbatdan ibarət olmuşdur. Zəngin çeşidə malik olan dulus məmulatı labüd məişət ehtiyaclarını təmin etməklə bərabər, həm də əlavə gəlir mənbəyi olmuşdur. Azərbaycanın dulus ustaları müxtəlif növ gil məmulatı: su qabları, təsərrüfat küpləri, xörək qab ları, çıraqlar, qızdırıcı vasitələr, su təchizatı vasitələri istehsal etmiş lər. Təkcə su qablarının bir neçə qrupu yaranmışdı. Su daşımaq üçün səhəng, şəhrəng, cürdək, kuzə, su saxlamaq üçün müxtəlif ölçülü küplər, süfrədə işlətmək üçün sürahi, qurqur, dolça, parç, tayqulp, yuyunmaq və dəstəmaz almaq üçün lüləyin, aftafa, fəşir və s. keçmiş məişətimizdə mühüm yer tuturdu. Mətbəx qabları arasın da dizə (saxsı çölmək), qazança, küvəc, piti dopulan, aşsüzən, hə- limdan və s. ləziz milli xörəklərin hazırlanmasında müstəsna əhə miyyət kəsb edirdi. ...Təsərrüfat küplərinin forma və həcm etibarilə bir-birindən seçilən müxtəlif növləri (küp, ləh, ximçə, qalğa, küpə) yaranmışdır. Bu rəngarəngliyi ağartı qablarında (goduş, ağartı dopu- su, ximçə, bəqqə, bəsti, dizə, yağ küpəsi, xeyrə, ləngəri və s.) da müşahidə etmək olur (15). Sənət adları da alınma ola bilər. Sənətin, bu sənətlə məş - ğul olan şəxsin adını bildirən dulusçu, dulusçuluq terminləri nin tat dilinə Azərbaycan dilindən keçməsi ehtimal olunur. Bu 54 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili sözlərə artırılan çu- çu+luq şəkilçilərinin Azərbaycan dilindən olması da bu faktı təs diqləyir. Dulusçuluq məmulatlarına tələ bat artdıqca, onların müxtəlif növlərinin istehsalı üzrə ixtisas - laşma getmişdir. Nəticədə, bu sahənin qollarını təşkil edən sə - nət növləri formalaşmışdır. Bu növlərdən biri «lüləçilik» adl a nır. Həmin sənətlə məşğul olan şəxsi, sənətkarı «lüləçi» adlan - dırmışlar. Lülə tat dilində «boru» mənasındadır. Dialektlərdə «lülə» sözü işlənir. Beş dənə arşınnıx lülə aldım; Dağdan suyu
sözü üç mənada işlənir. Bunlardan ikisinin lülə ilə bağlılığı aş kardır. Lül - «dar». Paltar əynində çox lül görünür - (Salyan).
373). Talış dilində uşaq beşiyində sidiyin axıb getməsi üçün istifadə olunan xüsusi boru şəkilli əşya «lülə» adlanır. Lülə saxsıdan və ağacdan düzəldilir. Əvvəllər daha çox saxsıdan hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə, lül sözünün boru şəkilli olmanı ifadə etməsi özünü başqa sözdə də göstərir. Məsələn, bu ünsü - rə lüleyin - «aftafa» sözündə də rast gəlirik. Əsasən Culfa, İsmayıllı şivələrində qeydə alınmışdır. Lahıc tatlarının dilində bu söz eyni fonetik tərkibdə, eyni mənada işlənməkdədir. Məs.: İn lüleyin ə tərəf Haci Nağı rost soxta bire. «Bu aftafa Hacı Nağı tərəfindən düzəldilmişdir» və s. Dulusçuluqda müxtəlif materiallardan istifadə olunur. Dulus məmulatına aşağıdakı təsərrüfat və məişət əşyaları da - xildir. Su qabları: səhəng, bardaq, cürdək, şəhrəng, kuzə, küp, dolça, qurqur, sürahı, tayqulp, parç, lüləyin, fəşir, aftafa; mət bəx qabları: qazança, küvəc, çölmək, piti dopusu, aşsüzən, hə - limdan; çörək və çörəkbişirmə vasitələri: təndir, kiranə-kiyə, manqal, sac, kürə (xörək kürəsi, zəfəran, zərgər kürələri); tə - sərrüfat küpləri (küp, ləh, küpə, qalğa, ximrə, bəqqə, bəsti, yağ küpəsi və s. (46, 54). Təbii materialın asanlıqla əldə olunması bəzi sənət sahə - lərinin daha qədimdə yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu baxım- Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|