Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Dadaşi
- Tat dilin də müxtəlif elm sahələrinə aid terminlər
61 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili ət formalarının yaranmasına şərait yaradır. Müraciət forması kimi b əzən tat dilind ə mövcud olan qohumluq terminl ərindən, bəzən fərqli sözlərdən istifad ə edilir. Bu cəhət qohumluq ter minlərini kommunikativ v əzifəsindən irəli gəlir. Buna görə də qohumluq terminl əri dildə iki formada özünü göstərir: vokativ (bilavasit ə qohuma müraciət forması kimi) və qohum barəsin də bəhs edərkən (ümumi şəkildə). Tat dilində vokativ məqam da qohumlara müraciət olunduqda kişi və qadınlar üçün fərqli sözlərdən istifadə olunur. Mü əyən hallarda kişilərə və qadınla ra müraciət formalarında mürəkkəb sözlərin ilk komponenti (səciyyələndirir söz) eyni olur. Məsələn: əssəl «bal», kələ «bö yük», bircə «bircə», disti «dostu» v ə s. sözl ər ünsiyyət prosesi nə əzizl əmə, nəvaziş çaları verir. Tat dilind ə kişilərə və qadınlara məxsus aşağıdakı müra ciət formaları geniş yayılmışdır. Kişilərə aid: kələmi «böyük əmi», kələ dayi//doyi «böyük dayı», əssəl əmi «bal əmi», kələ
Qadınlara aid: cılxıs «qızılgıl», əssəl bibi «bal bibi», bir cə xola «bircə xala», bircə bibi «bircə bibi», hildisti (<«hil + dostu»), xondisti//dosti (<«xandostu»), lumidisti («lumu» dos tu), ətirdisti (<«ətirdostu»), bircəbodom (<«bircəbadam») və s. (30, 53). Göründüyü kimi, tat dilində qadınlara müraciət zamanı istifad ə edilən vokativ formalarda ətir, rayih ə, dad və s.-lə as sosiasiya yaradan adlarından isti fadə edilir, kişilərə aid müra ciət formalarında isə, hörm ət, nəzakət, ailədə böyük-kiçiklik münasibətlərinin nəzərə alınması əsas yer tutur. Qohumluq terminlərinin əksəriyyəti ümumxalq dilinin leksikasını təşkil edən sözlərdir. Bəzi hallarda Azərbaycan, ərəb və rus dillərindən alınmış söz və terminlərə də təsadüf olunur. Mö «ana», piyər «ata», nənə «nənə», bab a «baba», kük «oğul», kilə «qız», xuvar «bacı», buror «qardaş», el «uşaq», zan «arvad», zan buror «qardşarvadı», şöxuvar «baldız», şö bu-
62 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili rar «qayın», xüsür «qayınana», xüsürmərd «qayınata», dumbor «kürəkən», əmi, dayi, xala, bibi, xuvargil «bacılıq», boca naq «bacanaq», yeznə «yeznə», küdoyi «dayıoğlu», küəmi «əmioğ lu», kile dayi «dayıqızı», kübibi «bibioğlu», nəveəmi «əminə- vəsi», nəvedoyi «dayı nəvəsi», həvü «günü», şüvər «ər» və s. Tat dilinin Lahıc ləhcəsində uşaq leksikonunda «dayı» mənasında dodo sözü işlənir. Məs.: Mehdi dodo hər sol və Loyic umoranbi. «Mehdi dayı hər il Lahıca gəlirdi». Digər İran dillərindən talış dilində bu söz daha geniş işlə nir. Talış dilində dodo sözü «böyük bacı» əsas mənasından əla və anaya, analığa və s. müraciət zamanı işlədilən söz kimi də qeyd olunur (61, 235). Digər tat ləhcələrində dodo sözünə rast gəlinir. Bu söz tacik dilində müəyyən fonetik dyişikliklə mürəkkəb qohumluq terminlərinin yaranmasına xidmət edir. Məs: dodarran «qayın» (arvadın qardaşı), darsur «qayın» (ərin qardaşı) və s. (74, 209). Tat dilinin Lahıc ləhcəsində xuvargil «bacılıq» mənasın da işlənir. İran dillərində bu söz xorxənda şəklində qeydə alın - mışdır (62, 391-392). Əfqan dilində «bacı» mənasında xor işlə nir (55, 53). Tat dilində qohumluq terminlərinin bir qismi ərəb mənşə lidir: ami//amu//əmi «əmi», xalə//xolla «xala», arus//ərüs «gə - lin», aruslə//ərüslə gəlinə əzizləmə mə nasında müraciət, arusə- mi//ərüsəmi «əmiarvadı» (əsasən Abşeron tatlarının dilində). Məs.: Arusəmi medsestrə kar saxtən «Əmimarvadı tibb bacısı işləyir» və s.
ləri üçün xarakterikdir. Azərbaycan dilində olduğu kimi, bacı - ların ərlərinin bir-birinə müraciət formasıdır. Müasir Azərbay can dilində bacanaq (dial. bacanax//bacanağ) «bacı» sözünə uyğun gəlir. Ə.Dəmirçizadə -anaq və ya -naq şəkilçilərini mü qayisə edir (22, 44-45). Türk dilində bu sözə bacınak şəklində rast gəlinir (71, 1523).
63 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Dadaşi - «ata», «dadaş» mənasında tat dilinin Lahıc ləhcə sində qeydə alınmışdır. Məs: Dadaşiman hər sol in yərərə koşta bısoxtanbi. «Atam (dadaşım) hər il buraları əkdirirdi» və s.
Ordubad dalektində «böyük qardaş», Yardımlı şivəsində «da - yı» mənasında geniş işlənir. Tat dilində bu söz «ata» anlamın da işlənir. Tat dilinin Lahıc ləhcəsində «dadaşi» forması da qeydə alınmışdır. Talış dilində «böyük qardaş» mənasında işlə nir. Bu söz eyni mənada Azərbaycan dilində də qeydə alınır. C.Məmmədquluzadənin «Ölülər» əsərində Nazlı qardaşı İsgən - dərə «dadaş» deyə müraciət edir. Dadaş termini Azərbaycan dilində kiçik bacı və qardaşın böyük qardaşa müraciəti kimi də işlənir (57, 17). Damad - (Ab., Q., Xaç.) / «kürəkən». Umruz damad və xuneyni amarabü. «Bu gün kürəkən evimizə gəlmişdi» (Ab.). Bu söz fars mənşəli olub. Qazı Bürhanəddinin dilində (17, 472), Quba rayonu şivə - sin də (4, 119), müasir türk dilində (33, 126) eyni mənada qey - də alınmışdır. Tat dilin də müxtəlif elm sahələrinə aid terminlər Tat dilində tatların məişəti, yaşayışı, həyat tərzi, məşğu - liyyət, eləcə də, onların ətraf aləmlə təması ilə bağlı olaraq müxtəlif sahələrə aid terminlər yaranmış və bu terminlər bu gün də işlənir. Təbabət, hərb, kənd təsərrüfatı, hey vandarlıq, zoologiya, botanika, iqtisadiyyat, astronomiya və s. bu termin lərin mənbəyini və mövzusunu təşkil edir. Qeyd olunan sahələ rə aid terminoloji leksika sistem səciyyəsi daşımır və onların müəyyən bir sistemə salınması çətindir. Çünki bu terminlər tat danışıq dilində işlənən ümumişlək leksik qatda yer almış ter - minləri əhatə edir. Tat dilinin terminoloji leksikasında təbabət terminləri Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|