Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
- Dığır-dığır
- Bilmə//bülmə
- May//moy//mö
55 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili dan dulusçuluq ən qədim tat xalq sənətlərindən biridir. Bu sə - nət gil-saxsı mə mulatı istehsalı ilə əlaqədardır. Bu sənətlə bağ - lı söz və terminlər, əsasən, İsmayıllı və Quba rayonunda yaşa - yan tatlardan qeydə alınmışdır. Tat dilində aşağıdakı dulus çu luq terminlərini göstərmək olar: isbihə xak//sübiyə xak//isbiyə xok «ağ gil», kəbutəriyə xak//kəbutəriyə xok «göyümtül-yaşıl gil», hərfən: («göyərçini gil») sırxa xok//surxa xak «qırmızı torpaq», suvenirsaz//süvenirsoz «suvenir düzəldən usta», kuzə-
nir) (53, 8), girə «dulusçuluq üçün nəzərdə tutulan gil». Bu söz digər İran dillərindən olan şuqnan dilində jiray, ruşan dilində
Saxsı məmulatlarını, təbii ki, hər cür palçıqdan hazır la- maq mümkün deyildir. Dulusçuların istifadə etdiyi material, əsasən, xüsusi palçıq növü olmuşdur. Bu palçığa qum və sair də qatılmışdır. İran dillərində palçıq mənasında «tül» sözündən istifadə olunur. Dulusçuluqda palçıq hazırlamaqla məşğul olan şəxsə tülçi demişlər. Dulusçuluqda istifadə olunan istehsal-texnoloji proseslər. Mahiyyətcə bu proseslər artıq xammalın hazırlanması ilə deyil, məhz dulusçuluq məmulatının hazırlanması ilə əlaqədardır. Məmulatın ilkin hazırlanması zamanı piçənə üsulu, bad üsulu,
Dulusçuluqda istifadə olunan əmək alətləri sırasına dulus çərxı, qəlib, çərx//çəx, maha, çəxu (bıçaq), şonə (daraq), kar - kar, tranc, jinə kündə, (alt kündə), penə kündə (üst kündə), ğəl- bir, kisə, zola, lok və s. daxildir. Dulus çarxları öz forma və iş prinsiplərinə görə mürəkkəb olduğundan, avadanlıq səciyyəsi daşıyır və bu avadanlığın öz hissələri də var. Dulusçuluqda hazırlanan qablar - səhəng, səhəngçə, bar - daq, qurqur, surahı, kuzə, faşır, duvaq, qapaq, qazan, dopu, aşsüzən, piti qabı, təndir, sərpuş, küp, bəqqa, kasa, saxsı stə kan, qəndqabı, aftafa, nimçə, nehrə, çalğa, badya, xeyrə, mət- 56 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili rət, çıraq, silbinc, oxana, lülə, çolə qəv, çolə qınq/künq/kınq tatların məişətində işlədilən əşyalardır. Onların adlarının bir qismi ümumiran mənşəli sözlərdir. Bəzi adlar isə Azərbaycan dilindən alınmadır. Bəzi dulusçuluq ter minləri ilə bağlı təhlil verməyə çalışaq.
lər və şivələrdə işlənir. Tat ləhcəsində bu söz dığır-dığır//dü- yür-düyür variantlarında geniş işlənir. Məs.: Parçarə dığır- dığır məni. - «Parçanı dığır-dığır etmə» (Xaç.). Dulusçuluqda bəzi hallarda qabların səthinin nahamar şəkildə tələb olunmuş - dur. Bəzi qabların spe sifikasına uyğun olaraq, onların daxi lin- də nahamarlıq yaradılmışdır. Məsələn, yağ almaq üçün istifadə olunan nehrənin daxilindən xüsusi düyünlər qoyulurdu ki, bu da yağalma prosesini sürətləndirmək məqsədi daşıyırdı. Nehrə - nin içi kələ-kötür olur.
bü. «Nəlbəki sındı» (Ab.). Şirəng - «(səhəngdən balaca, kuzədən böyük) suqabı» (Lah.).
Qağla - «suqabı, balaca küpə» (Lah.). Burada qağ qədəli «kiçik» sözü ilə bağlıdır. Ləçə - «sərnic» (Xaçm.). Tat dilində lə «küp», deməkdir, -çə kiçiltmə bildirən şəkilçidir. Bəqqə - «süd sağmaq üçün saxsı qab» (Q.). Qohumluq termini əri İnsan cəmiyyətinin formalaşmasında qohumluq münasi- bətləri xüsusi rol oynamışdır. Qohumluq terminləri ailənin in kişaf tarixi və nikah münasibətlərinin formalaşması prosesi ilə bağlıdır (69, 11; 80, 127). Şübhəsiz ki, qohumluq terminləri müxtəlif xalqların etnik mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Dilin qədim leksik laylarından birini təşkil edən və əsas lüğət fondu-
57 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili na daxil olan qohumluq terminlərinin leksik-semantik xüsusiy yətlərinin tədqiqi bütövlükdə müəyyən dilin daşıyıısı olan bu və ya digər xalqın inkişaf tarixinin ayrı-ayrı cəhətlərini mü əy- yənləşdirməyə imkan verir. Habelə, konkret bir dilin qohumluq terminləri üzərində aparılan tarixi-etimoloji araşdırmalar hə min dilin v ə eləcə də, onun aid olduğu dil qrupunun ən qədim leksik qatlarına nüfuz etməyə, nəzəri ümumiləşdirmələr apar mağa şərait yaradır. Bu mənada tat dilind ə qohumluq terminlə rinin inkişafı və formalaşmasının araşdırılması təkcə İran dillə ri konteksti il ə məhdudlaşmır. Tarix boyunca tatların türkdilli azərbayanlıların əhatəsində və bilavasitə qonşuluğunda yaşa ması onların dilindəki qohumluq terminlərinin müxtəlif təsirlə rə məruz qalmasına və hibrid qohumluq terminlərinin işlənmə sinə yol açmışdır. Müasir tat dilindəki qohumluq terminlərinin əksəriyyəti ümumiran mənşəlidir. Mö «ana», piyər «ata», nənə «nənə», ba
cı», el «uşaq», zan «arvad», zan buror «qardşarvadı», şöxuvar «baldız», şöburar «qayın», xüsür «qayınana», xüsürmərd «qa yınata», dumbor «kürəkən», xuvargil «bacılıq», bocanaq «ba canaq», yeznə «yeznə», həvü «günü», şüvər «ər» və s. Azərbaycan tatlarının dilində qohumluq terminləri xarak terinə görə iki qrupa ayrılır: a) qan qohumluğu ilə bağlı ter minlər; b) nikah qohumluğu ilə bağlı terminlər. Bu qruplara aid terminləri nəzərdən keçirək. a) Qan qohumluğu ilə bağlı terminlər. Bu tipli terminlə rin əsas qismi İran dilləri ilə ümumilik təşkil edən sözlərdən ibarətdir. Müəyyən hallarda tat dilinin fonetik quruluşuna uy - ğun olaraq, səs əvəzlənmələri müşahidə edilir. Aşağıdakı nü - munələrə diqqət edək: May//moy//mö - «ana». Bu söz əksər İran dillərində ma- dər/modər ( sonrakı sonor r samitlərinin düşməsi talış, tat və digər İran dil- Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|