Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
58 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili lərində də geniş yayılmışdır: tal. moe, semn. me və s. Piyar/piyər - «ata». Müqayis ə et: fars. pedər, tal. piə, tac. dial. padar, semn. pia (<*pitar). Bu sözdə də intervokal pozisiyada t/d ~ y əvəzlənməsi özünü göstərir. Burada postpo- zisiya mövqeyində r sonor samiti qorunmuşdur. Ümumiyyətlə, tat dilində, talış dilindən fərqli olaraq, söz sonunda r samitinin düşməsinə az rast gəlinir. Birar//buror//burvar - «qardaş». Müq. et: fars. bəradər, tal. boə, tac. barodar, semn. bere (<*bratar). Xuvar//xuvər - «bacı». Müq. et: fars. xahər, tal. hova, tac. xohar, semn. xuakar (<* xväkar). Sözdə a ~ u əvəzlənməsi tat di linin Lahı c ləhcəsi üçün xüsusil ə xarakterikdir (30, 9). Söz ortasında k samitinin zəifləməsi q/g-yə keçməsi və yeri ni diftonq səsə verməsi nəticəsində v samiti törəmişdir: xvakar > xukar > xuğar > xuar > xuvar//xuvər və s. Tat dilind əki bu formaya tacik dialektl ərində də rast gəl mək olur (74, 210).
Bundan əlavə, tat dilində «qız» anlayışını bildirmək üçün kilə sözündən də istifadə olunur. M əs.: Ye siyə sim kilə, isbi ru kilə, Bıbərdan avozgə bə Dəxər mənə. «Bir qara göz, ağ üzlü qız, Aparır yenə də Daxara m əni». (Daxar Lahıc qəsəbəsi ətra fındakı kəndlərdən birisinin adıdır). Kuk//kük - «oğul» (əksər şivələrdə). Həmin leksem onunla əlam ətdardır ki, başqa İran dillərində onun analoquna rast gəlmirik. Qeyd olunan terminlərdən bir sıra mürəkkəb terminlər yaranmışdır. Şaquli isti qamətdə sıralanan qohumluq termin lə- rində kələh «böyük» sözündən istifadə olunur: kələmay//kələ- moy//kəl əmö «nənə»; hərf ən: böyük ana; kələbaba//kələbab «baba», hərfən: böyük baba, kələ buror//kələ burvar «böyük qardaş»; kələmi «böyük əmi» (valideynlərin əmisi); kələ
59 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili dayı//kələ doyi «valideynlərin dayısı» və s. Aparılan təhlil göstərir ki, türk dilində də bu sistem özü nü göstərir: büyük anne «nənə», büyük baba «baba». Bir sıra başqa dillərdə müşahidə edil ən bu halı, görünür, tipoloji oxşar lıq kimi qəbul etmək lazım gəlir. Müxtəlif sözlərin birləşməsindən yaranan mürəkkəb qo humluq terminləri: ku əmi//kü əmi «əmioğlu», kile əmi «əmiqı- zı», ku bibi//kü bibi «bibioğlu», kile bibi «bibiqızı», kile xalə//kile xola «xalaqızı», ku dayi//kü doyi «dayıoğlu», kile dayı//doyi «dayıqızı» və s. Qan qohumluğu ilə bağlı düzəltmə terminlərə çox az t ə- sadüf edilir: xuvarle//xuvarlə, xuvargil «bacılıq», duxtərlə «qızcığaz», duxtərgəri «ögey qız» və s. Qan qohumluğu ilə bağlı terminlərin içərisində ərəb və türk m ənşəli sözl ər də müəyyən yer tutur. Türk (Az ərbaycan) mənşəli terminl ər: dayı//doyi «dayı», bibi «bibi», qədəş (Dəv.) «qohum» və s. Qədəş - sözü kadaş şəklində «qan qohumu» və «qardaş» mənalarında qədim türk yazılı abidələrində qeydə alınmışdır (58, 401-402). Bu söz Dəvəçi şivəsində geniş işlənir. Bir sıra sözlər daha çox mürəkkəb qohumluq terminləri nin tərkibində işlədilir. Qeyd edək ki, həmin terminlər türk dil ləri ilə tarixi əlaqəsi olan bir sıra İran dillərinə də keçmişdir. Tacik ədəbi dilində və dialektlərində oça «ana», tağo//tağoyi «dayı», apa «böyük bacı», aka «böyük qardaş», qaysan- qul//qayınsingil//qaysangəl «baldız», yanga//yana (yıngə) «ərin qardaşı», «qardaşarvadı» və s. türkizmlər geniş şəkildə yayılmışdır (74, 210; 78, 106). R.Şükürov Azərbaycan kürdl ərinin dilind ə bütöv şəkildə Azərbaycan dilindən alınmış əmioğlu, dayıoğlu, xalaqızı, ma -
lənmə tezliyinə malik olduğunu qeyd edir (49, 96). Tat dilində dayı//doyi terminləri ilə yanaşı, xolu «dayı»
60 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili termini də işlənməkdədir. Qan qohumluğu bildirən terminlər içərisində bir neçə ərəb mənşəli terminə rast gəlinir: əmu //əmi «əmi», xalə //xola «xala» və s. Son dövrlərdə, xüsusilə də, gənc nəslin şifahi nitqində rus dilindən alınma ata və anaya müraciət formaları olan papa və mama terminləri də işlənməkdədir. b) Nikah qohumluğu ilə bağlı terminlər. Bu tipli termin lər nikaha girdikdən sonra ər və arvadın müvafiq surətdə yaxın qan qohumları ilə münasibətlərini ifadə edir. Həmin termin lərin içərisində İran mənşəli sad ə terminlər üstünlük təşkil edir: dumar//dumbar//dumbor «kürəkən». Müq. et: fars. da-
«baldız», şöbirar//şöburor//şö burvar «qayın», xüsur//xüşür «qayınana» (tac. xusur). Fars dilində olduğu kimi, tat dilində də «gəlin» anlayışı ərəb mənşəli arus//ərüs termini ilə ifadə edilir. Müəyyən hallarda nikah qohumluğu təsviri yolla, mürək kəb sözlər vasitəsilə ifadə edilir. xusurmərd//xüsürmərd «qayı nata», zanbirar//zanburor//zənburvar «qardaşarvadı», zan əmi//zən əmi//zamu «əmiarvadı», zan dayı//zan doyi «dayıar- vadı» və s. Nigah qohumluğu bildirən terminlər arasında həvü «gü nü» sözü xüsus i maraq doğurur. Bu söz talış dilində əvısue şəklində işlənir. Fars dilində havu, kürd dilində hevi, heviye terminləri daha çox işləkdir. Göstərilənlərdən əlavə, tat dilində bilavasitə qohumluq terminlərinə aid olmayan, lakin «insan» anlayışı ilə bağlı olan pirzən «qarı», pirm ərd «qoca kişi», el «övlad», elgəri «oğul luq», oğulluğa götürülmüş uşaq», ayallü//elli «uşaqlı», ayalgə- ri, «övladlığa götürülmüş uşaq» və s. ifadə formalarına da rast gəlirik.
Qohumluq terminlərinin dildə işlənməsi müxtəlif müraci- Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|