Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
- Satıl
- Toxuculuqla bağlı söz və terminlər
- Palaz
46 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Yuxarıda göstərilən məmulat adlarından bəziləri müasir Azərbaycan dilində etnoqrafik termin kimi işlənir.
bağ, Cəbrayıl, Füzuli zonasında işlənmişdir. Qədimdə soyuq - dəymə zamanı xalq arasında kürəyə küpə döşəmişlər. Hazırda yaşlı nəsil bu üsuldan istifadə edir. Satıl - «Armudu formada ağzıgen mis qab». Satıldan su, süd və s. maddələri saxlamaq üçün istifadə olunur. Lüleyin - «Məişətdə işlədilən kiçik ölçülü mis qab». Azərbaycan dilində bu söz eyni şəkildə işlənərək, «əl-üz yümaq, dəstəmaz almaq üçün istifadə olunan «kiçik ölçülü lüləkli və qulplu gil-saxsı su qabı» mənasında işlənir (46, 88). 4. Misgərliklə bağlı digər söz və terminl ər. Bu terminoloji qrupda misgərlikdə istifadə olunan materialların adını bil dirən sözlər daha çoxdur. Tənəkə zay şəklində «mis məmulat»: Mis həm tənəkə, həm iş qırsa formeyi bəbiran. «Mis h əm tənəkə, həm də əzik-üzük formada olur»;
«misgərlikd ə istifadə olunan
duz», pəstöyi «yarımfabrikat» deməkdir. Toxuculuqla bağlı söz və terminlər Toxuculuq ən qədim sənət növlərindən biridir. Tat məişə tində də toxuculuq xüsusi yer tutur. Tatlar əkinçilik və heyvan darlıqla məşğul olurlar. Qoyunçuluğun inkişafı yundan isti fa- dəyə geniş imkanlar açmış, nəticədə toxuculuq, eləcə də xalça - çılıq tatların məişətində geniş yer tutmuşdur. Tat dilində toxu culuq, xalçaçılıq sənəti ilə bağlı terminlər müəyyən bir leksik lay təşkil edir. Xinəçü «xalça dəzgahı», «hana», gilimi «sa çaq», vərd «dəzgahda ağac (çubuq) hissə», həvə «xovlu və xovsuz xalçalarda arğacları və çinləri bir-birinin üzərində oturtmaq üçün istifadə edilən alət», xilil «mil», rıştarusmun
47 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili «əyirilmiş ip», çoşni «naxış», «çeşni», loça «naxış növü», də- hiştan «başlanğıc qoymaq», rusmunriştan «əyricilik», şünə «daraq», şalabandbof «tumanbağı toxuyan dəzgah», qeytonbof «qaytantoxuyan dəzgah», taxtavəy «yunu tel-tel edən alət»,
ça sarınan ip», durozmun «əriş», çarxala, kələfsə, furoun «ha nanın detalları», gəndumi hərfən: «buğdayı», «buğda şəklində naxış», gilimi «kilimi», hərəmi «naxış növü», kilim bof «kilim toxuyan», «kilimçi», vərdivord «xalçada olan çubuğun hərəkə tə gətirilməsi», isbigül «ağgül (naxış adı)», «ispigül» və s. terminlər bu laya daxildir. Qeyd olunan terminlərin əksəriyyəti xalçaçılığa aiddir. Leksik-semantik söz qrupuna daxil olan sözlərdən biri do minant sayılır. Dominant sahənin mərkəzi elementi olur. To xu- culuq leksikasında dominant “toxumaq” felidir. Tat dilində to xumaq prosesinin müxtəlif cəhətlərini bofte sözü və onun deri- vatları ifadə edir. Toxuculuqda istifadə olunan terminlərdən biri də «bafta»dır. Şübhə yoxdur ki, termin boftan felindəndir. Bafta «güləbətin və ya ipək saplardan toxunan qaytan» deməkdir. Baf
maqla bağlı sənətin yayılması ilə bağlıdır. Azərbaycan dilində baftalamaq, baftalı, baftaçı, baftaçılıq kimi sözlərin əsasında bu söz durur. Respublikamızın müxtəlif bölgələrində yayılmış «şərbaflıq» sənəti də bilavasitə bafta ilə bağlıdır. Azərbaycan tatları şərbaflıq sənəti ilə də məşğul olurlar. Bu sənət sahəsi ay - rıca monoqrafik tədqiqat obyekti olmuşdur (40, 192).
lın, xovsuz xalça növüdür» (6, 476). Türk dilində palas fonetik variantında işlənib, «keçi qılından toxunmuş qaba kilim» kimi izah olunur. Türk dilinin dialektlərində palaz «köhnəlmiş kilim, keçə, çul, çuval» mənalarında qeydə alınmışdır (85, 322). Tat, fars və talış dillərində pəlos kimi işlənir. 48 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Xalça və kilimlərə salınan naxışlar təbiət və məişətdən götürülmüşdür. On ların adlarının əsas hissəsi ümumişlək lek sik qata məxsusdur. Bu cəhət həm tat, həm də Azərbaycan di - lində özünü göstərir. «Xalça toxuyanlar əhatə olunduqları tə - biəti, əşyaları xalça üzərinə köçürdükləri üçün toxuduqları çeş - ni adlarını adi ümumişlək sözlərdən yaratmışlar: aşıq, qayıq,
gül, bitki, səma cisimləri və başqa predmetlərin adları əsasında əmələ gəlmişdir». Bu cəhət tat dilində də özünü göstə rir. Tuğ,
minologiyasında işlənir. Bununla yanaşı, bir sıra naxış adları tat dilindən Azər baycan dilinə keçmişdir. Məsələn, Azərbaycan dilində «qəcə- lə» adlı naxış növü var (1, 122). Tat şivələrində bu söz qəcə-
dilində xalçaçılıq termini kimi işlənən mücələr sözü tat dilin dən alın madır. Micə//mücə//micə fonetik tərkiblərində tat şivə lərində işlənən bu söz bir çox İran dillərində «kirpik» mə nasın da işlənir. -lər isə Azərbaycan dilinə məxsus cəmlik bildirən şəkilçidir. Azərbaycan dilində «taxtamücə» naxış adı işlənir ki, bu sözün 2-ci komponenti ümumiran mənşəlidir (1, 124). Qeyd: Bu söz mənşəcə fars. müjgan, müje sözləri ilə bağ lıdır. Müjə sözü qeyri-terminoloji məqamda hələ M.Füzulinin dilində işlənmişdir: Müjəm sərçeşmələr mənzil qılan aşuftə- məcnundur» və s.
bu sözə İran dillərində, eləcə də tat dilinin digər ləhcələrində təsadüf edilməmişdir. Misal: Mancara bastand ə qeişi, güllü saxtənd vərva. «İpi kəmərindən bağlayıb, aşağı buraxdılar» və s. Dağar//dəğər - Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu söz aşağıdakı mənada işlənir: 1) qaramal dərisindən hazırlanan torba; 2) keçmişdə üzərində qaytan toxumaq üçün içi əski -üskü
Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|