Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
- Şubənd
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili qolbənd, dəstinə//dasinə
49 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili və ya yunlə bərk doldurulub bağlanmış meşin yastıq. İkinci məna toxuculuq leksikası ilə bağlıdır (5).
cəsind ə qeyd ə alınmışdır. Misal: Zeynalabdin be man bə mu zey şalabandbofa ruşun do. «Zeynalabdin m ənə muzeydə tu manbağı toxuyan dəzgah göstərdi». Göründüyü kimi, bu mür əkkəb söz iki t ərkib hissəsindən ibarətdir. Birinci tərəf şalaband «ip» mənasında olub, başqa İran dillərində cüzi səs fərqi il ə həmin mənada işlənir. Məsə lən, talış dilində şəlbend «bağlamaq üçün alt paltarın bel his sə sinə keçirilən ip» m ənasında qeydə alınmışdır (10, 431). Sözün ikinci tərəfi bof «toxumaq», əksər İran dillərində müxtəlif fo- netik variantlarda işlənir.
mək» sözündən olması eh timal olunur. Şubənd - «eni bir santimetr ə qədər olan, yundan toxun - muş uzun çarıqbağı». (Şa/şah «şah, əsas», band/bənd «bağ»). Çoşni//çeşni - Dialekt və şivələrdə bu söz «şəkil, surət» (Qızın çeşnisi onun yadında qalmadı - Sabirabad), «naxış» (Bu gəvənin çeşnisi yaxşıdı - Qazax), «nümunə» (Bizzə Nabur xəl- çələrinin çeşnisi var - Şamaxı) mənalarında işlənir (9, 95). Tat ləhcələrində bu söz çeşni//çoşni fonetik variantlarında işlənə - rək, «naxış» mənasını bildirir və toxuculuqda termin kimi qey - də alınır. Xalçaçılıq Azərbaycanın bütün bölgələrində geniş yayıl mışdır. Ərazidə yaşayan irandilli xalqlar da bu sənətdən geniş istifadə etmişlər. Ona görə də, xalçaçılıqda ümumiran mənşəli sözlər çoxdur. Həmin sözlərin böyük bir qis mi tat dilinin xal çaçılıq terminologiyasında işləkliyi ilə seçilir. Simar, bədrəng, kuvan, dəhnə, bazıbənd, zinət, aftafa, xəkəndaz, gülabdan, gü - labgülü, gül, kasa, fincan, nəlbəki, nəlbəkigülü, şana, noxud, 50 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili kətan, dəst, çəngəl, çıraq, sərandaz, muceha və bu kimi sözlər xalçalarda işlənən naxış adlarıdır (1, 96). Belə naxış adları ümumişlək leksik qatdan götürülmüşdür və onlar daha çox məişət əşyalarının adlarıdır. Bu da təbiidir. Xalçaya salınan naxışların bir qismi məişətdə istifadə olunan əşyalarla bağlı ol - muşdur. Bu cür naxışlar ya məişət əş yasının xalça üzərində təsvirini verməyə, ya da məişət əşyasına oxşar bəzək elemen tinin yaradılmasına xidmət etmişdir. Zərgərlik terminləri Qədim insan özü üçün bəzək vasitələri də düzəltmək üs - tündə daim fikirləşmişdir. Nəcib metallardan istifadə zərgərlik sənətinin inkişafına xüsusi təsir göstərmişdir. Zərgərlik Azər baycanda qədim dövrlərdə təşəkkül tapmış və geniş yayılmış sənət növlərindən biridir. Bu sənətlə məşğul olanlar qiymətli metallardan (qızıl, gümüş və s.) bəzək məmulatları, müxtəlif əşyalar hazırlamışlar. Zərgərlik mə mulatları çox vaxt qiymətli və ya yarımqiymətli daşlar (mirvari, kəhrəba, sədəf və s.) həm - çinin şüşə, sümük və s. -lə bəzədilir. Ən qədim zərgərlik nü mu- nələri eramızdan əvvəl III minilliyə aiddir. Azərbaycan tatları da bu sənətə aid nümunələr yaratmışlar. Tatların işlətdikləri bəzək, zinət əşyalarının adları tat dilinin zərgərlik leksikasının əsasında durur. Zərgərlikdə istifadə olunan alətlərsə başqa sə - nət sahələrində də istifadə olunduğundan, onların adlarındakı eynilik qorunub sax lanmışdır. Bəzək əşyalarının adları, ümumiyyətlə tat dilinin zərgər lik leksikasına daxil olan sözlər, əsasən, ümumiran mənşəlidir. Eyni zamanda bu dilə Azərbaycan dilindən keçmiş zərgərlik terminləri də çoxdur. Eyni ərazidə yaşamaq eyni və oxşar zinət əşyalarından istifadə etməyə zəmin yaratmışdır. Nəticədə baş qa xalqa aid olan əşya ilə birlikdə onun adı da alınıb, istifadə edilmişdir. Tat dilinin zərgərlik leksikasında bilərzik, bazubənd,
51 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili qolbənd, dəstinə//dasinə sözləri sinonim cərgə təşkil edir. Qol- bənd sözü türk və tat dilindən olan sadə sözlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş hibrid mürəkkəb termindir. Tat dilində işlənən və ümumiran mənşəli olan dastinə/dasinə sözləri yalnız fonetik fərqə görə seçilir. Bunların eyni məmulatı bildirməsi və eyni söz olması şübhə doğurmur.
baycan dilində alınma söz kimi işlənən qolbənd sözü ilə eyni sözdüzəltmə modelinə malikdir (bazu «qol» + bənd). Bazubənd qola tanılan qadın bəzən əşyasını bildirir. Bundan başqa, bazu bənd qədimdə döyüşçülərin qollarına taxdıqları «qolçaq» mə - nasında da işlənmişdir (5, 182). Azərbaycan klassik ədəbiyyatında, aşıq yaradıcılığında
«Xadimələr durar sağü solunda, Cəvahir buzubənd iki qolunda» (Nəbati). «Qızıl bazubəndlər qola yaraşır» (Aşıq Ələsgər)
Qilindənə tat dilində «boyunbağı» mənasındadır. Bu söz Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində qilindənə (Bakı) - «bo yunbağı» şəklində işlənir: - Qızım, qilindənə almışam sə:nçün. Lahıc tatlarının dilində bu söz qilində şəklində işlənir. (Yəqin ki, in qədimiyə qilində ə nənetı munde. «Yəqin ki, bu qədimi boyunbağı nənəndən qalıb»). Azərbaycan dilinin başqa dialekt - lərində işlənən dıxa, gəlgəl, boğazaltı, həmayil, çəçix (8, 326) sözlərinin «boyunbağı», «bilərzik» mənalarında işlənməsi qey də alınmışdır. (Dıxa (Qax.) - «boyunbağı». - Baqudan köççək,
zəyinin müxtəlif dialektlərdə işlənən adlarıdır. Naxçıvan dailektinə aid olan çəçix sözünün ikinci mənası «muncuq»dur.
miş sözlərdən həmail və mıncıq tat dilində geniş işlənir. Azərbaycan dilində zərgərlik əşyası adı kimi sırğa, tana,
Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|