Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Kələsər
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
- Coğrafiya və astronomiya ilə bağlı terminlər
- Cıqqırığ
- Tousdum
- Tat dilinin onomastik leksikası
72 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Kələsər - Tat dilində bu söz «işçi arı» mənasında qeydə alınmışdır. Dialekt və şivələrdə «işçi arı»; «təzə əkilmiş tənək» mənalarına rast gəlinir.
mənasında işlənir. İ.Tahirov həmin sözü geniş təhlil etmişdir. Tat dilindən keçməsi ehtimal olunur. Məlumdur ki, qədim İran dillərində sözönü v səsini saxlayan dillərdən biri də tat dilidir. Qədim İran dillərində sözönü vtarixi inkişaf prosesində fars, tacik və s. dillərində b səsinə keçmişdir (72, 89). Sözönü v talış dilində də qalmışdır (63, 228). Əyanilik xatirinə bir misala diqqət yetirək. Haqqında danışdığımız vəcə sözü orta fars dilində vaççağ şəklində işlənmişdir (73, 85). Vəcə sözünün müasir fars dilin də qarşılığı bəççe-dir. Qanunauyğun olaraq, orta fars dilindəki vmüasir fars dilində b-yə keçmişdir. Azərbaycan dilində beçə «cavan xoruz» sözü də işlənir. Bu fonetik və semantik va riant- ların tarixən bağlı olmasına heç bir şübhə yoxdur. Ancaq bil - mək lazımdır ki, ədəbi dil və dialektlərin yolu heç də həmişə bir-birinə uyğun gəlmir. Belə ki, ədəbi dildə səs dəyişmələri baş verdiyi hallarda belə, dialektlərdə köhnə «for mat» özünü mühafizə edə bildir. Lakin b-v əvəzlənməsi Quba dialekti üçün və, ümumiyyətlə, şərq qrupu dialekt və şivələri üçün xarak te- rik deyil. Bu hadisə, əsasən, qərb və qismən şimal qrupu dialekt və şivələrində aiddir (48, 86). Doğrudan da Şəkidə və Göyçayda «yeni əmələ gəlmiş arı ailəsi» mə nasında veçe sözü işlənir (31, 199; 52, 27). Tat dilində vəcə «bala, körpə» deməkdir (26, 103). Quba dialektində həmin söz daha da konkretləşərək, «körpə arı» an la- mında işlənir. İsmayıllı rayonu şivələrində isə vəcə keçi balası na deyilir. - Bugün vəcələr yaxşı otdadı (50, 66-67). Qeyd etmək lazımdır ki, İran dillərində vəçə təzə pöhrə lərə deyilir. Bəzən kiçik uşaqlara «vəçə» deyilir. Məsələn talış 73 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili dilində: In əğılon əçey vəçonin «Bu uşaqlar onun balalarıdır». Talış dilində vəçə-xıçə qoşa sözu də işlədilir ki, bu da «pöhrə - budaq», «şax - ğudaq» mənasındadır. Oğuz və Qəbələ rayonlarında fındıq kolunun dibindən çıxmış təzə zoğlara beçə deyirlər. Məhsul bol olsun deyə beçə ləri kəsirlər. Beçələri böyüyəndən sonra çıxarıb əkmək olur. Biz hiss edirik ki, beçə/veçə sözündən lazım olduğundan artıq danışdıq. Hər halda burası inkar edilməzdir ki, bu ifadə də sözdür və hər bir söz kimi, dildə müxtəlif əlaqə və münasi bətlərdə olur.
Bu qrupdan olan leksik vahidlər də tat dilində müəyyən qrup yaradır. Onlardan bəzilərini nəzərdən keçirək.
mişdir: çırçır~çurçur~çurçura (-a şəkilçisi tat dilində adlardan ad düzəldən şəkilçidir. Məs: çox «çax». - Çoxa «budaq», ruz «gün» ~ ruza «orucluq», dəst «əl» ~ dəstə «yeniyetmə uşaq» və s. (29, 67). Burada səstəqlidi sözdən düzəltmə ad yaran - mışdır.
Cıqqırığ - (güclə çıxarılan) (Lah., Məl.) «səs». Daracağ - «keçid, dağ keçidi», «gədik», «aşırım». Adına - «cümə axşamı». Azərbaycan dili dialekt və söz lərində də işlənir. Tousdum - (Ab.) «yay». Bə tousdum bağ lap pirvayı bi - rənü. «Yayda ora lap qiyamət olur». Müq. et: fars. tabestan. «Yay» mənası tat ləhcələrində hamin//homin sözünə də məx susdur.
Tat dilində təbiət hadisələri ilə bağlı terminlər sırasına abi-bahar//obi bohor «bahar suyu», əvvəlin bahar//əvvəlin bo - hor «ilk bahar», tiri kamon «göy qurşağı» kimi söz və termin lər də daxildir. 74 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili Tat dilində təbiət obyektlərinin adlarını bildirən bir çox sözlər var ki, on ların əksəriyyəti ümumiran mənşəli olub, coğ rafiyaya aid terminoloji leksika sə ciyyəsi daşıyır. Tat dilinin onomastik leksikası Onomastik vahidlər alınma ola bildiyi kimi, onların tər ki- bində alınma sözlər də işlənə bilir. Alınma onomastik vahidlər və alınma sözlərin köməyi ilə düzələn onomastik vahidlər bir- birindən fərqli anlayışlardır. Müasir tat-müsəlmanların əcdadları İranda yaşamışlar və orada indi də tatlar yaşayır. V.İ.Savina müasir dövrdə İranda tatların farslarla qarışaraq, assi milyasiyaya uğradığını qeyd et mişdir (76, 143). Buna baxmayaraq, ərazidə tat adı və tat dili ilə bağlı onomastik vahidlər, o cümlədən toponimlər az deyil. İran Azərbaycanında Tatkəndi, Tatlar, Tatqışlaq, Tatxa kimi toponimlər qeydə alınır. A.Qurbanov qeyd edir ki, dildə hər bir xüsusi ad - onomastik vahid ictimai-tarixi inkişafın məh sulu dur. Xüsusi adlar keçmişin izlərini özündə mühafizə edib, müasir zamana kimi gətirib çıxaran real faktlar, tarixin canlı izləridir (36, 3). Azərbaycanın xüsusi adlar sistemində tat etnonimi ilə bağlı bir sıra ono mas tik vahidlər yer tutur. T.Əhmədov bu mə - sələ ilə bağlı olaraq yazmışdır: «Tat toponimlərinə tatların mü - əyyən yerlərdə kompakt və əsasən isə azərbaycandilli əhali ilə qarışıq şəkildə Dərbənd-Quba-Dəvəçi-Siyəzən-Xızı-Abşeron zonalarında ara-sıra təsadüf olunur. Bu qrup toponimləri fərq - ləndirən cəhət tərkiblərində ən çox dahar «qaya», o «su», di «kənd», təng «dar», sər «üst, baş», xar «yer» və s. söz və ter- minlərin işlənməsidir: Xaruşə, Gəndov/Gəndo, Nügədi və s.» (23, 69). A.Qurbanov Azərbaycan onomalogiyasının əsaslarını sis - temli şəkildə araşdırmış, bu sahənin prinsip və xüsusiyyətləri- Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|