Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
78 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili nimlərin bəzilərində türk mənşəli tərkib hissələr də işləkliyi ilə seçilir.
Niyaldağ silsiləsinin ətəyində, Lahıc çökəkliyində yerləşir. Əhalisi Lahıc kəndindən çıxanlardır. Əhən/ohun tat dilində «dəmir» deməkdir. Kəndin adı əhalinin dəmirçiliklə məşğul ol ması ilə əlaqəlidir.
adıdır. Yazılı mənbələrdə dağın adı X əsrdən məlumdur. O, İranın Lahıcan mahalındakı eyniadlı oronimlə bağlıdır. Bu ma haldan köçürülmüş tatlar yeni yaşayış məskənlərindəki dağı eyni adla adlandırmışlar. Niy tat dilində «doqquz» mənasında olan sözlə yal sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Tədqi qatçılar bu sözün türk dillərindəki naal/nial sözündən olub, «yaşıl, göy, ot, bitki» anlamında olan sözdən götürülməsini, iki saitin arasına türk dilləri üçün səciyyəvi olan «y»samiti artımı ilə əlaqələndirərək türk mənşəli olması fikrini irəli sürmüşlər (13, 386).
«yeni» və di «kənd» sözlərindən yaranmışdır («Yenikənd»). Bu model üzrə əmələ gəlmiş topo nimlərə irandilli əhalinin ya - şadığı başqa ərazilərdə də rast gəlmək olur. Məsələn, Nüvədi toponimi Lerik rayonunda kənd adını bildirir. Eyni adlı kənd erməni işğalına qədər Zəngilan rayonunda olmuşdur. Azər bay- canın Ağsu və Şamaxı rayonlarında nüydü adlı kəndlər var.
(Yəni, yeni evlər, yeni məskənlər) və s. Abşeron ərazisində bu model üzrə düzəlmiş başqa yaşa yış məntəqələri də var. Balaxanı - Bala və tat xana sözlərindən tərkib olunmuş dur. T.Əhmədov toponimin tərkibindəki bala komponentini «yüksək yer, təpə» kimi izah edir. Müəllif xana komponenti
79 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili haqqında yazmışdır: «İran dillərində müstəqil leksik vahid kimi «ev, mənzil» mənasında işlənən xana sözü Azərbaycan dilinə keçərək, onun toponimiyasında bir sıra mürəkkəb oyko - nimlər formalaşdırmağa xidmət edən topokomponent funksi ya sını yerinə yetirir. Müəyyən hallarda bu formant yerli dialekt və şivə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, xanə/xanı variantların da da tələffüz olunur» (23, 180). Bizə belə gəlir ki, xana ünsürünün xanı şəklinə düşmə sində müvafiq toponimlərin rusca variantının təsiri olmuşdur. Həşəxonə//Həşəxunə//Xəşəxunə - Abşeron yarımadasın da Qala yaşayış məskəni ərazisində yerləşən kəndin adıdır. İlk vaxtlar burada səkkiz ev olmuşdur. Toponimin tərkibindəki «həş» (haşt/həşt «səkkiz») də buna işarə edir. Ümumiyyətlə, «xana» sözü Azərbaycan dilinin lüğət tər - kibində əsaslı şəkildə yer almış və bir sıra onomastik vahidlə rin əmələ gəlməsində iştirak edir. Xana sözü ilə əmələ gələn bəzi onomastik vahidlərin izahında maraqlı bir məsələ ilə üz ləşmək olur. Bu İran mənşəli xanə və gah (yer) sözlərinin bir - ləşməsin dən alınan toponimlərin izahında üzə çıxır. Belə to po- nimlərin yaranma tarixi başqadır. Əvvəllər müqəddəs yer kimi qəbul olunmuş ərazidə tikilmiş, salınmış tikililəri «xanəgah» adlandırlmışlar. Bu məsələdə V.V.Bartoldun izahına əsas lana- raq, İ.M.Oranskinin «xane» sözünün «zahidlərin, asketlərin hücrəsi» mənasını qəbul etmişdir (65, 58-75).
rindən ibarətdir: «gənd» və «ob». Ümumi mənası «şirin su, qənd kimi şirin su» formasında izah oluna bilər.
bildirir. M.Ə.Əfəndiyevin fikrincə, Lahıcın üç məhəlləsindən birinin adı olan bu söz türkmənşəlidir. Dağların arasında olduğuna görə «araya girdi» kimi izah edilir (82, 45-46). Gird sözünü İran dilləri materialı əsasında «dəyirmi, dairəvi» mənasında izah etmək də mümkündür. Məhəllənin dağların arasındakı dairəvi formada 80 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili olan yerdə yerləşməsi belə bir əsas yaradır. Tat dili ilə bağlı olan bəzi toponimlərə aid izahlardan ay dın olur ki, yad dil toponimləri ilə toponim yaradıcılığında is - tifadə olunmuş alınma sözlərdən düzələn toponimlərin sərhəd - dini müəyyənləşdirmək üçün bu cür təd qiqatların əhəmiyyəti böyükdür. Biz belə bir fikirlə razılaşırıq ki, yalnız o topo nim- ləri başqa dil toponimləri adlandırmaq olar ki, onların yaran - masında iştirak edən bütün vahidlər kənar dilə aid edilsin. Əgər toponimin tərkibində Azərbaycan dilinin öz sözləri və ya əvvəllər alınmış və mənimsənilmiş sözlər, Azərbaycan dilinin qrammatik formaları iştirak edirsə, onları Azərbaycan topo nimləri sırasına daxil etmək lazımdır. Tat dilində işlənən şəxs adları da müəyyən sistem təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dilin antroponimlər sistemində Azərbaycan dilindən alınmalar, eləcə də Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınma adlar daha çoxdur. Şəxs adları əsasən iranmənşəlidir
ca sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlər olur. Sadə şəxs adları: Əhəd, Okif, Lola, Mohir və s. 2. Düzəltmə şəxs adları: Hisniyə, Mihbora və s. 3. Mürəkkəb şəxs adları: Əliağa, Allahyor, Ağa- boji, Şobikə və s. Tat dilində etnoqrafizmlər Tat dilinin etnoqrafik terminləri sırasında yemək və xö rək adları (nun «çörək», nimik «duz» öü «su», şir «süd», şirəvo «südlü sıyıq», vürü «umac», qurqut «qovrulmuş yarma», tüvə- los «quymaq», siyə həlva «qara halva» (səmənidən hazırlanır), tara həlva «un halvası», duğ «ayran», duvavo «dovğa», həsi «əriştə», kolanun «göyərtidən hazırlanmış çörək», darungərgi «zoğal qurusundan hazırlanmış qiymə», ruğananun «fəsəli»,
Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|