H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

85 
 
jmıxla  heyvanları  kiçik  dozalarda  yemləyirlər.  Çünki,  onun  tərki-
bində  heyvan  orqanizmi  üçün  zərərli  olan  qlükozidlər  vardır.  Yem 
məqsədi  ilə  turpəngin  yaşıl  kütləsi  istifadə  edilir.  Yaxşı  balverən 
bitkidir. Toxumu asan töküldüyünə görə tarlada çoxlu cücərtilər əmə-
lə gətirir. Ona görə də yaxşı sələf bitkisi hesab olunur. Lakin alaqlara 
qarşı  yüksək  və  müasir  aqrotexniki  qaydalarla  mübarizə  aparılarsa 
turpəng yazlıq tarla bitkiləri üçün sələf ola bilər. 
Tarixi, yayılması, məhsuldarlığı. Turpəng bütün yer kürəsində 
yayılmış alaq bitkisi formasından mədəni hala keçirilmişdir. Turpəng  
Əfqanıstanda, Pakistanda, qərbi Çində, İranda və Türkiyədə qədim-
dən  məlum  idi.  Rusiyada  turpəngi  XIX  əsrdə  səpməyə  başlamışlar. 
Hazırda  onu  Ukraynada,  Zaqafqaziyada  və  bir  neçə  başqa  region-
larda b
ecərirlər.  Onu Sibirdə, Qazaxıstanda, Belorusda və Rusiyanın 
Şimal hissəsində  də becərmək olar. Turpəngin orta toxum məhsul-
dar
lığı  1,2-1,8  ton/ha,  toxumçuluq  təsərrüfatlarında  isə  2,0-2,5 
ton/ha-
dır. 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Turpəngin  mədəni 
halda  yazlıq  (Brassica campestris L.)  və  payızlıq    (Brassica rapa 
oleifera D. C.) 
formaları vardır. Kələmkimilər (Brassicaceae) fəsilə-
sinə daxildir  0,5-1 metr hündürlükdə budaqlanan, dikduran gövdəli 
birillik ot bitkisidir. Gövdəsi çılpaqdır, zəif mum  örtüklə örtülü və 
təkcə aşağı hissədə tüklüdür. Aşağıdakı yarpaqları saplaqlı lirəşəkilli-
lələkvarı kəsilmiş aşağı hissədən tüklü, yuxarı və orta yarpaqları otu-
raq,  tam  kənarlı,  çılpaq,  tərs  ovalşəkillidir.  Çiçəkləri  sarı  rənglidir. 
Çiçək qrupu salxımdır. Çarpaz tozlanır. Meyvəsi 3-5  sm uzunluqda 
qındır. Çiçək oxuna iti bucaq altında birləşir 
(r
əngli şəkil 17).
  
Meyvənin üzəri hamar və ya zəif qabarıq, ensiz uzun buruncuq-
lu
dur. Toxumu şarşəkilli boz örtüklü qəhvəyi rənglidir. Səthi iri tor-
şəkillidir. 1000 toxumun kütləsi 2-3 qr-dır. 
Rusiya ərazisində ən çox yazlıq turpəng yayılmışdır. Vegetasiya 
müddəti 75-90 gündür. Səpildikdən 6-7 gün sonra cücərti verir. Sə-
pin
dən 30-45 gün sonra çiçəkləyir və çiçəkləməsi 20-35 gün davam 
edir. Turpəng obliqat çarpaz tozlanan  (rapsdan fərqli olaraq) bitkidir. 
Turpəng cücərmə şəraitinə o qədərdə tələbat göstərməyən soyu-
ğadavamlı,  nəmliksevən  bitkidir.  Toxumları  1-3 
0
C-
də  cücərməyə 

---

86 
 
başlayır. 9-10 
0
C-
də isə daha müntəzəm çıxışlar alınır. Vegetativ küt-
ləsinin  böyüməsi  üçün  yaxşı  temperatur  15-20 
0
C,  çiçəkləmə  və 
toxu
mun yetişməsi üçün isə 22-23 
0
C-
dir. Cücərtiləri - 5, - 8 
0
C şax-
ta
ya  dözə  bilərlər.  Vegetasiya  dövründə  orta  sutkalıq  temperaturun 
cəmi  1600-1900 
0
C  olmalıdır.  Soyuğadavamlı,  payızlıq  forması  isə 
qışadavamlı bitkidir (rapsa nisbətən). Turpəngin vegetasiya müddəti  
rapsa  nisbətən  10-15  gün  qısa  olduğu  üçün  onu  daha  şimal  rayon-
larda becərmək olar. 
Turpəng  nəmliksevən  bitki  olduğundan  vegetasiya  müddətində 
nəmliyin  çatışmazlığına  pis  münasibət  göstərir.  Çiçəkləmə  və  dən 
dol
ma vaxtı quraqlığın olması toxumları cılız olmasına səbəb olur və 
məhsuldarlığa pis təsir edir. 
Turpəng bitkisi torpağa o qədər də tələbkar deyildir. O, demək 
olar ki, bütün torpaq tiplərində, o cümlədən ağır gilli torpaqlarda da 
becərilə bilər. Çürüntüsü olmayan qumlu torpaqlar onun üçün yarar-
sız hesab edilir. 
Payızlıq turpəng bioloji xüsusiyyətlərinə görə yazlıq turpəngdən 
az fərqlənir. Qışa daha davamlıdır. Vegetasiya müddəti 275-310 gü-
nə bərabərdir. 
Sortları.  Payızlıq  turpəngin  rayonlaşdırılmış  sortlarına  misal 
olaraq izumrudnaya (1982-
ci  ildən  rayonlaşdırılıb)  və  Vesnyanka 
(1983-
cü ildən rayon. lıb) Yazlıq turpəngin isə 1985-ci ildən rayon-
laşdırılmış  Evvis  sortunu  göstərmək  olar  .  Bu  sortlar  ÜETYBİ-də 
seleksiya yolu 
ilə alınmışdır. 
Becərilmə texnologiyası və yığım.  Payızlıq və yazlıq turpəngin 
becərilmə aqrotexnikası və  yığımı payızlıq və  yazlıq rapsda olduğu 
kimidir. Lakin onu qeyd etmək lazımdır ki, rapsa nisbətən turpəngin 
toxumları xırdadır. Ona görə də onları 2-3 sm dərinliyində basdırır-
lar. Səpin norması hektara 8-9 kq, səpin  üsulu isə cərgəvidir. 
 
1. 12. SARZON  
 
Əhəmiyyəti.  Sarzon (yazlıq  turpəng)  Brassica campestris L. 
y
ağlı bitki kimi becərilir. Hindistanda 2 növmüxtəlifliyi məlumdur: 
qəhvəyi  sarzon  (dichotoma)  və  sarı  sarzon  (sarson).  Toxumlarının 

---

87 
 
tərkibində 35-48% yağ vardır. Yağı ərzaq kimi və dərini silmək üçün 
istifadə edilir. Kamfora yağı ilə qarışığı dərman kimi istifadə olunur. 
Jmıxı heyvan yemi kimi, cavan  yarpaqları isə tərəvəz kimi istifadə 
olunur. 
Mənşəyi  və  yayılması.  Bu  bitkinin  Əfqanıstan  və  Hindistanın 
Pəncab ştatından introduksiya olunduğu və bura uyğunlaşdığı güman 
edilir. 
Hazırda sarzon Hindistanın ən vacib yağlı bitkisidir. Musson ya-
ğışları  dövründə  başqa  bitkilərlə  (buğda  və  ya  arpa)  qarışıq  halda 
səpilir. 
Botaniki təsviri. Sarzon bitkisi raps bitkisinə və yaxud Əfqanıs-
tan  turpənginə  oxşar  bitkidir.  Bitki  hündürboylu  deyil,  yarpaqları 
aşağı hissədə yerləşmiş, gövdəsi tükcüklü olur 
(r
əngli şəkil 18).
 
Qınları düz, yastı, içərisində 1-2 ədəd sarı və ya qəhvəyi rəngli, 
hamar toxumları olur. Toxumları seliklənmir. Çiçəkləri öz-özünə ste-
ril
dir. Sarı sarzon özünün gövdəyə sarılmış yarpaqları ilə göy xardal 
və rapsdan asanlıqla seçilir. 
Hindistanda  yağlı  bitki  kimi  sarzonun  “torya”  adlı  (Brassica 
campestris var. toria) 
növ müxtəlifliyi də yayılmışdır. Sarı sarzondan 
fərqli olaraq torya növ müxtəlifliyinin toxumları qısa, xırda, qəhvəyi 
rəngli olur və tərkibində 46%-ə qədər yağ olur. 
 
1. 13. 
YAĞÇİÇƏYİ 
 
Xalq təsərrüfat əhəmiyyəti. Yağçiçəyindən  alınan  yağ texniki 
məqsədlər üçün istifadə edilir. Sənayenin lak-boya, sabunbişirmə və 
s. sahələrində istifadə edilir. Onun qidalılıq dəyəri o qədər də yüksək 
deyildir. Lakin, bəzi yerlərdə əhali yağçiçəyi yağını yüksək qiymət-
ləndirərək istifadə edir. Yağçiçəyindən alınan jmıx qüvvəli yem kimi 
istifadə  olunur.  Yağçiçəyindən  əldə  olunan  jmıxın  100 kq-da 115 
yem vahidi vardır. Jmıxın 1 kq-da 270 qr. həzm olunan protein var-
dır. Vegetasiya müddəti qısa olduğu üçün şaxta vurmuş payızlıq bit-
ki
lərin  yerində  təkrar  səpin  aparmaq,  seyrəkliyi  aradan  qaldırmaq 
üçün, bəzi rayonlarda isə kövşənlik əkinlərdə istifadə oluna bilər.  

---