H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

79 
 
payızlıq (biennis) və yazlıq (annua) formaları məlumdur. Rusiya əra-
zi
sində payızlıq rapsın sortları becərilir. 
Payızlıq  raps  iqlim  amillərinə  tələbkardır.  Şaxtaya  davamlılığı 
çox deyil (-8-10 
0
C). 
Yaxşı inkişaf etmiş mil kök sistemi var. Göv-
dəsi  yaxşı budaqlanır, hündürlüyü 100-130 sm - ə çatır. Yarpaqları 
aç
ıq-yaşıl rəngli, ağ örtüklüdür, saplaqlı və oturaqdır. Çiçəkləri sal-
xımvari, ləçəkləri açıq-sarı rənglidir. Toxumları qının içərisində qara, 
açıq-boz və tünd-şabalıdı rəngdədir. Toxumunun 1000 ədədinin küt-
ləsi 3-7 qramdır 
(r
əngli şəkil 14-15). 
Raps uzun gün bitkisidir. Çıxışdan budaqlanmaya qədər 30- 40 
gün  keçir.  Yazlıq  rapsın  vegetasiya  müddəti  90-110  gündür.  Tərki-
bində 30- 40 % (toxumunda) yağ var. Toxumları 1-3 
0
C-
də cücərmə 
qabiliyyətinə malikdir. Çıxışları – 3-5 
0
C şaxtaya dözür. Nəmlik se-
vən bitkidir. 
Payızlıq rapsın vegetasiya müddəti 290-320 gündür. Tərkibində 
40-
50% yağ vardır. Çıxışdan 15-16 gün sonra budaqlanma başlayır. 
Çiçəkləmə 25-30 gün davam edir, çiçəkləmənin axırından yetişməyə 
qədər isə 25-30 gün keçir. Bir ton raps toxumu torpaqdan 60 kq azot, 
24 kq fosfor, 
42 kq kalium elementi aparır. 
Növbəli əkində yeri. Rapsın becərilmə texnologiyası buğdanın 
becərmə texnologiyasına yaxındır. Növbəli əkində rapsı kartofdan və 
otlardan sonra heriyə yerləşdirirlər və yüksək normada üzvi və mine-
ral gübrələr tətbiq edilir. 
T
oxum üçün payızlıq rapsı mülayim (mötədil) iqlimli zonalarda 
ancaq  payızda,  yaşıl  kütlə  almaq  üçün  isə  payızda,  erkən  yazda  və 
yayda səpirlər. 
Becərilməsi.  Torpağın  becərilməsi  üzləmədən,  əsas  şumdan  və 
səpin qabağı becərmədən ibarətdir. Səpin adi cərgəvi üsulla aparılır. 
Raps toxumları adi cərgəvi üsulla səpildikdə hektara 4-15 kq, gencər-
gəli üsulla (45-60 sm) əkildikdə isə 4-8 kq normasında səpilir. Toxu-
mun basdırılma dərinliyi 2- 3 sm-dir.     
Çıxış alınandan 50-60 gün sonra bitkinin boyu 50- 60 sm-ə çatır 
və birinci biçin aparılır. İkinci biçin birincidən 45-50 gün sonra yer 
səthindən 10-12 sm hündürlüyündə yerinə yetirilir. Birinci biçindən 
sonra 50- 
60 kq təsiredici maddə hesabı ilə azotla yemləmə verilir.   

---

80 
 
 
Alaq otlarına qarşı 25 %-li treflan herbisidini hektara 3 litr hesa-
bı ilə səpinqabağı kultivasiya altına verirlər. Zərərvericilərə qarşı 0,2- 
0,3  kq  metafos  çilənir.  Çiçəkləmə  dövründə  tarlanı  dərmanlamaq 
olmaz, ona görə ki, bal arılarını məhv edə bilərik. Rapsın meyvələri-
nin yetişməsi tədrici olduğundan qını asan partlayır.  
Rapsın əvvəlki səpin işləri yüksək məhsuldar, xüsusilə tərkibin-
də eruk turşusu və qlükozinolatlar az olan sortlar olmadığından ləng 
gedirdi. Hazırda isə seleksiyaçılar tərkibində daha çox linol turşusu 
və  daha  az  linolen  (5%-ə  qədər)  olan  sortlar  yaradılması  istiqamə-
tində iş aparırlar. Alimlər linolun linolenə nisbətinin 3-4:1 nisbətində 
olmasını arzu edirlər. 
Seleksiyaçılar  rapsın  aqrotexnikasına  da  daha  çox  diqqət  yeti-
rirlər. Məsələn AFR-də rapsın orta gecyetişən və orta  yetişən alçaq 
boylu (130 sm-
ə qədər) 6 ədəd çiçəkdaşıyan budağı olan, 80 sm-lik 
hissədən budaqlanan, orta hesabla 54 qın (qoza) 27 toxum (kütləsi 5 
qram) və hektardan 3,64 ton məhsul verən sortların alınması üzərində 
işləyirlər  (Qeyd  edək ki, hazırda bu bitkinin boyu orta hesabla 180 
sm-
dir). Belə hesab edilir ki, alçaq boylu bitkilər yatmaya davamlı-
dır, xəstəliklərə az  yoluxur, müntəzəm (bərabər-eyni vaxtda) çiçək-
ləyir və mexaniki yığıma daha yararlıdır. 
Seleksiya işləri 3 istiqamətdə aparılır: 
1.
 
Qid
a  kimi  istifadə  etmək  üçün  (xüsusən  marqarin  istehsalı 
üçün) tərkibində yağın miqdarı çox, linolen və eruk turşusunun miq-
darı az olan sortların yaradılması; 
2.
 
Texniki məqsədlər üçün istifadə ediləcək (tərkibində eruk tur-
şusunun artıqlığına yol vermək olar) sortların yaradılması; 
3.
 
Yüksək  məhsuldar  yemlik  sortların  (yaşıl  kütləsinin  zülalı 
çox, xardal yağı qlükozidləri az olan) yaradılması. 
Məhsul  yığımı.  Rapsın  yığımı  xüsusi  diqqət  tələb  edir.  Çünki 
ye
tişdikdə  qınlar  açılır  və  toxumlar  tökülür.  Payızlıq  raps  2  fazalı 
üsulla yığılır. Yığımı bir başa tam yetişmə dövründə taxılyığan kom-
baynla aparmaq o
lar. İsti havalarda yığım hissə - hissə aparılır. To-
xum
lar yığılıb təmizləndikdən sonra nəmliyi 8-9%-ə çatdıqda saxlan-
maya verilir. 
 

---

81 
 
1. 10. YAZLIQ RAPS ( KOLZA) 
 
Xalq  təsərrüfatı  əhəmiyyəti.  Yazlıq  raps  payızlıq  raps  qədər 
əhəmiyyət kəsb edir. Onun toxumlarının tərkibində 35-45 % yarım-
quruyan (yod ədəi 101) yağ, 21 % zülal və 17-18 %-ə qədər karbo-
hid
ratlar vardır. 
Yazlıq raps yağı adətən texniki məqsədlər üçün istifadə olunur. 
Bu yağlar sabunbişirmə, toxuculuq, lak-boyaq, metallurgiya və digər 
sənaye sahələrində işlənir.  
Tərkibində  eruk
 
(35-
40  %)  və  linolen  (10-13%)  turşuları  çox 
oldu
ğuna görə qidalılıq dəyəri çox aşağıdır. 
Tərkibində eruk turşuları olmayan sortları yüksək dad keyfiyyə-
tinə  görə  fərqlənir  və  qida  sənayesində  və  sənayenin  digər  sahə-
lərində geniş istifadə olunur. 
Yazlıq rapsın jmıxının tərkibində çoxlu (38-40 %-ə qədər) amin 
turşuları ilə balanslaşdırılmış şəkildə zülal vardır. 
Tərkibində lizinin  miqdarı 6,1%-ə çatır. Lakin onun yemlik də-
yəri aşağıdır. Tərkibində 6 %-ə qədər zərərli qlükozidlər vardır ki, bu 
da  ona  acı  dad  verir.  Bu  qlükozidlər  qalxanvarı  vəzin  fəaliyyətinə 
(xü
susən  donuzlarda  və  quşlarda)  əks  təsir  göstərir.  Ona  görə  də 
onunla  qidalandırma  kiçik  dozalarda  və  xüsusi  işlənmələrdən  sonra 
aparılmalıdır. Tərkibində eruk turşuları və qlükozidlər  az olan sort-
ları heyvan orqanizminə əks təsir göstərmir. 
Yazlıq rapsın yaşıl kütləsi yem məqsədi ilə geniş istifadə olunur. 
Onun tərkibində 4,9-5,1 % zülal vardır ki, bu da qarğıdalı və günə-
baxanın yaşıl kütləsində olduğundan 2 dəfə çoxdur. Yazlıq raps yaxşı 
bal verən bitkidir. 
Tarixi,  becərilmə  rayonları  və  məhsuldarlığı.  Yazlıq  rapsın 
vətəni  Avropa  hesab  edilir.  Kanadada,  Çində,  Hindistanda, Pakis-
tanda geniş becərilir və payızlıq rapsdan çox yer tutur. 
Rusiyada yazlıq raps əkinləri 100 min hektara yaxındır. O mər-
kəzi qaratorpaq zonada, Volqaboyunda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda 
və Qərbi və Şərqi Sibirdə becərilir. Məhsuldarlığı payızlıq rapsa nis-
bətən aşağıdır. Hektardan orta hesabla 1,1-1,8 ton toxum, 25-40 ton 
(bəzən 57,5 ton ) yaşıl kütlə verir. 

---