H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

193 
 
mağazalarda, aptek və xəstəxanalarda satılan kamfora yağının tərki-
bind
ə təbii (natural)  kamfora yoxdur.  
Yaşıllaşıdrmada  istifadəsi.  Hündürboylu,  həmişəyaşıl  ağac 
oldu
ğuna  görə  Rusiyanın  nəmişli-subtropik  rayonlarının  bağ  və 
parklarının  yaşıllaşdırılmasında,  meşə  və  meşə  mühafizə  əkinləri 
üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Bağlarda  tək-tək  və  qrup  halında  əkilir.  Yol  kənarlarında  və 
küçələrdə  alleya və canlı çəpər yaratmaq üçün yararlıdır. 
Uc  hissələri  kəsildikdə  çox  yaxşı  və  tez  böyüdüyündən  qol-
budağı vurulan (biçilən) yaşıllaışdırma işlərində geniş istifadə edilir. 
Oduncağından  istifadə.  Kamfora  ağacının  oduncağı  elə  də 
yüksək  mexaniki  xüsusiyyətləri  ilə  seçilmir.  Lakin  onun  çox  gözəl 
sarımtıl-qəhvəyi rəngi və xoşagələn kamfora ətri uzun müddət qalır. 
Bioloji zərərvericilərə davamlıdır və praktiki olaraq həşəratlarla zə-
dələnmir. Çində mebel hazırlığında xüsusən də yeşik və sandıq hazır-
lanmas
ında  çox  geniş  istifadə  edilir.  Ondan  həmçinin  sandıqçalar, 
yelpiklər və muncuqlar da hazırlanır. 
Qədim  Çin  imperatorluğunda  kamfora  ağacı  ciddi  qorunurdu. 
Onun özbaşına kəsilməsi ölümlə cəzalandırılırdı. Ona görə də onun 
oduncağı istər daxili bazarda, istərsə də Avropa bazarında çox yük-
sək qiymətləndirilirdi.  
Əvvəllər  tibdə  geniş  istifadə  olunan  kamfora  yağı  əldə  etmək 
üçün çoxlu miqdarda ağac kəsilirdi. Bu gün isə istifadə olunan kam-
fora yağının demək olar ki, hamısı sintetikdir. Kamfora ağacının yon-
qarından  (talaşasından)  və  taxta  kəpəyindən  əvvəlki  kimi  yenə  də 
kamfora yağı alınır. 
Əkilməsi, becərilməsi və qulluq işləri. Kamfora  ağacını toxu-
mu, zoğu, budağı və kökümsovu ilə çoxaltmaq olar. Kəsilmiş budağı 
t
ərkibində kamfora çox olmasına baxmayaraq nadir hallarda sərbəst 
kök 
əmələ gətirir.  
Toxumları ilə çox asan çoxalır. Lakin, toxumdan əmələ gəlmiş 
ağacın ömrü 20-23 il olur. Cavan ağacın toxumu isə yaxşı cücərti və 
məhsul  vermir.  Kamforanın  yalnız  təzə  toxumları  cücərmə  qabiliy-
yətli olur. Əkilmiş toxumların cücərmə dövrü təxminən 90 günə bə-
ra
bərdir. Cavan cücərti 6 aylıq olandan sonra onu kəsmək və başqa 

---

194 
 
yerə  əkmək  olar.  30  yaşdan  yuxarı  olan  ağacların  tərkibində  daha 
yük
sək konsentrasiyada (qatılıqda) kamfora yağı və kamfora olur. 
 Tropikl
ərdə  (Şri-Lanka,  Hindistan)  kamfora  ağacı  il  ərzində  
1,2-
1,8 metr, yağmurlu yerlərdə isə 1,14-3,68 metr böyüyə bilir. 
Kamfora  ağacı  şimal  regionlarında  bitmir,  onu  həmçinin otaq 
şəraitində də becərmək olmur. Kamfora darçını (kamfora ağacı) 50 : 
50 nisb
ətində  hazırlanmış  çimli  torpaq  və  yarpaq  qarışığında  bitir. 
Bitki 
əkilən yerə mütləq gün düşməlidir. Tez-tez və bolluca suvarıl-
malıdır. Kamfora becərmək üçün məsləhət görülən ən aşağı tempe-
ratur 10 
0
C-dir. Y
əni bu bitki 10 
0
C-d
ən  yuxarı  temperatur  şəraiti 
olan yerl
ərdə becərilməlidir. 
Kamfora ağacı əsasən toxumları ilə (20-23 yaşı olan ağaclardan 
yığılmış  toxumları)  və  yaxud  çilikləri ilə  çoxaldılır.  Bitkini  hər 2 
h
əftədən bir gübrələmək məsləhət görülür. Bitkinin ildə 1 dəfə, 5-6 
ild
ən sonra isə 2 ildə bir dəfə yerini dəyişmək (başqa yerə köçürmək) 
lazımdır. 
2. 17. 
MİXƏK  AĞACI 
 
Əhəmiyyəti. Mixək çox qiyməli efir yağlı bitkidir. Onun çiçək-
l
ərindən həm yeyinti sənayesində  ətirli  ədviyyə, həm də  müalicə 
əhəmiyyətli dərman kimi çox qədimdən istifadə  olunur. Xüsusən 
Misird
ə, Çində, Romada mixək daha qədimdən istifadə  edilir. 
M
əlumdur ki, VI əsrdə Aleksandr Trallianus (525 - 605) və digər Ro-
ma h
əkimləri mixəkdən müalicə məqsədilə istifadə etmişlər. 
Mix
ək  ağızdan  gələn  pis  qoxunu  aradan  qaldırır,  diş  ağrısını 
azal
dır (bir dənə mixək dişləyin və ağrıyan dişin üzərinə qoyun), da-
maq
ların vəziyyətini yaxşılaşdırır. Mixək diş ağrıları zamanı da mik-
rob 
əleyhinə və ağrı kəsici dərman kimi istifadə edilir. Qədim zaman-
larda, h
ələ  diş  fırçaları  və  diş  məcunları  kəşf  olunmamışdan  qabaq 
Çin etiketind
ə belə bir adət varmış ki, imperatorun qəbulunda olanlar 
v
ə onun qarşısında nitq söyləyənlər qabaqcadan mixək çeynəyərlər-
miş ki, nəfəsləri ətirli olsun. 
Mix
ək ətriyyat sənayesində bahalı ətir və odekolonların tərkibin-
d
ə  geniş  istifadə  olunur.  Hazırda  mixəyin qönçələrindən  ədviyyə 
kimi istifad
ə edilir. Mixəyin kəskin iyi, xoş ətri vardır. Dadı büzüş-

---

195 
 
dürücü v
ə  ədviyyəlidir. Meyvəsinin uzununa kəsiyinə  lupa vasi-
t
əsilə baxsaq, orada efir yağı ilə dolu iri dairələr görərik. Efir yağı ilə 
dolu bel
ə  dairə  şəkilli kisələr çiçək  yatağının  silindrvari   hüceyrə-
l
ərinin kənar hissələrində daha çoxdur.   Mixək qida və şirniyyatların 
bi
şirilməsi  zamanı  da  istifadə  olunur, çaya əlavə  olunduqda  çaya  
qeyri-adi dad v
ə ətir verir (18).  
Mixəyi  başqa  ədviyyatlarla birlikdə toyuq və balıq məhsulları-
nın, kolbasaların, şirin marinadların kökə və pryaniklərin hazırlanma-
sında da istifadə edirlər. Əti saxlamaq üçün qaynadılmış ətin üstünə 
mixək (bir ədəd) qoyduqda onu 24 saat xarab olmadan saxlayır. Mi-
xək  iştahanı  artırır,  həzmi  yaxşılaşdırır  və  antiseptik  (mikrob  əley-
hinə) təsir göstərir. Onu mürəbbələrə əlavə etdikdə mürəbbəyə yaxşı 
ətir  və  dad verir. 
Mığmığaları və güvələri ürkütmək (qovmaq) üçün portağal (Cit-
rus sinensis
) meyvəsinin içinin mixəklə doldururlar. 
Mixəyin yağı da tibdə və kosmetologiyada geniş istifadə olunur. 
Mixək yağından müasir aromaterapiyada da (ətirli müalicə) çox ge-
niş istifadə olunur. Bəzən mixək yağı dermatomikozu (dəri xəstəliyi) 
dayandırmaq üçün də tətbiq edilir.  
Mixək yağı tütünçülük, ətriyyat kosmetika və əczaçılıq sənaye-
lərində də istifadə edilir. İndoneziyada mixəyi tütünə qatırlar və is-
teh
sal olunan məhsulun demək olar ki, yarısı (50%-i) bu işə sərf olu-
nur. 
Mixək  yağını ağız  yaxalayıcılarının, saqqızların  tərkibinə əlavə 
edir
lər. Tərkibindəki  efir yağı və kariofillen ona tünd yandırıcı, ətirli 
dad verir. Mixək yağınından  alınan evqenoldan vanilin əldə olunur. 
Müalic
əvi xüsusiyyətləri. Təbabətdə  mixəyin efir yağından və 
onun 
əsas tərkib hissəsi  olan evqenoldan xəstə  dişin  müalicəsində, 
onun iltihabını aradan qaldıran, dezinfeksiya edən və ağrıkəsən dər-
man kimi istifad
ə olunur. Mixək B qrupu vitaminləri ilə zəngin oldu-
ğuna görə sinir sistemi üçün çox xeyirlidir. Bundan əlavə mixək ka-
lium, kalsium, mis, fosfor, d
əmir, selen, sink, maqnezium və s. kimi 
mikro v
ə makroelementlərlə də zəngindir. Bu zəngin tərkibinə görə 
mix
ək bütün insan orqanizminə  çox müsbət təsir edir. Mixək  əsəb 
sistemini sakitl
əşdirir, psixiki gərginliyi aradan qaldırır, beyinin fəa-

---