H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

196 
 
liyy
ətini və yaddaşı yaxşılaşdırır. Mixək qan təzyiqi yüksək və gic-
gah
larında  şiddətli ağrılar  olan  xəstələrə  kömək edir.  Mixək anti-
septik v
ə  bakteriyalar  əleyhinə,  ağrısızlaşdıran,  yarasağaldan  təsirə 
malikdir.  
Mix
ək mədə-bağırsaq sisteminə də çox yaxşı təsir edir. Belə ki, 
o h
əzm  şirələrinin  ifrazını,  iştahanı  artırır,  həzm prosesləri tənzim-
l
əyir. Bu ədviyyat kolit, bağırsaq köpü, diareya (ishal) müalicəsi za-
manı geniş istifadə olunur.  Lakin, mədə və 12 barmaq bağırsağın xo-
ra x
əstəlikləri, hipertoniya zamanı bu ədviyyatdan tez-tez istifadə et-
m
ək tövsiyə edilmir. 
Mix
ək antikanserogen (xərçəng əleyhinə) təsirinə malikdir. Elmi 
araşdırmalar nəticəsində sübut olunub ki, mixək xərçəng hüceyrələ-
rin inkişafını tormozlayır. 
Bu 
ədviyyat şəkərli diabet, insult və infarkt kimi ağır xəstəliklə-
rin profilaktikası zamanı da istifadə olunur. 
Mix
ək dərinin vəziyyətini və  görməni  yaxşılaşdırır,  immun  və 
ür
ək-damar sistemini möhkəmləndirir. Mixək yağı soyuqdəymə, ös-
kür
ək, zökəm zamanı xəstəyə kömək edir. 
Bir çox qadınları gözlərin altında əmələ gələn şişlər narahat edir. 
Bu  şişlərlə  mübarizə  etmək üçün bir neçə  ədəd mixək qaynar suda 
d
əmlənir, soyudulur və islatmalar edilir. 
Qan t
əzyiqi yüksək olduqda 15 ədəd mixək götürüb axşam 300 
ml isti (39 
0
C) suya qoyub, s
əhər içmək olar. 
Qrip xəstəliyi zamanı 1 stəkan yaxşı saxlanmış qırmızı şərab, 5 
ədəd mixək, 1 çay qaşığı darçın, 3 yumru qara istiot, bir dilim limon, 
portağal (Citrus sinensis) və alma qabığı, 3 qaşıq şəkər tozu götürüb 
ağzı  örtülü  qabda  zəif  odda  10  dəqiqə  qaynadırlar.  Bu  məhluldan 
38,5 
0
C və daha yüksək qızdırması olan xəstələrə verirlər.  
Çin t
əbabəti mixəyi  yaddaşın  zəifləməsi və  itirilməsi  zamanı, 
habel
ə  prostat  adenoması  və  impotensiya  zamanı  işlətməyi tövsiyə 
edir (18).  
Mix
əkdən müntəzəm (daim) istifadə  edildikdə  o özünün bütün 
faydalı xüsusiyyətlərini insana bəxş edir.  
Botaniki təsviri. Mixək ağacı (Syzygium aromaticum (L.) Merill 
et L. M. Perry. (Caryophyllus aromaticus) Murtaceae 
(mərsinkimi-

---

197 
 
lər) [qərənfilçiçəklilər-Caryophyllaceae] fəsiləsinə daxil olan 20 m-ə 
qədər hündürlükdə yuxarı hissəsi piramida formalı, sıx kölgəlik əmə-
lə gətirən həmişəyaşıl ağacdır (rəngli şəkil 46-48). Syzygium cinsinin 
400-
ə  qədər  növü  vardır  (ədəbiyyatlarda  bu  bitkinin  bir  çox  adları 
(sinonim 
adları)  mövcuddur:  Саrуophyllus  aromaticus  L.,   Eugenia 
caryophylla Thunb., Eugenia caryophyllus (C.Spreng.), Eugenia aro-
matica (L.)  Baill., 
nadir  hallarda  isə  Myrthus caryophyllus Spreng., 
Jambosa caryophyllus (Spreng.(Nied.) 
kimi adlarına rast gəlinir. 
Gövdəsi budaqlanandır. Çoxlu sayda yan budaqlar əmələ gətirir. 
Budaqları boz rənglidir. Yarpaqları yumurtavarı və ya uzunsov-ellips 
formalı, tam kənarlı, qarşı-qarşıya düzülən, 6-8 sm (12 sm-ə qədər) 
uzunluqda, 2-
4 sm enlilikdə, üst tərəfi  tünd-yaşıl rəngli olmaqla, ha-
mar və qalındır. Yarpaqların üst tərəfində yağ vəziləri vardır. Cavan 
yaşlarında ətirli olur. Çiçəkləri  xırdadır,  bir neçə ədəd (4 ədəd) ol-
maq
la salxım və yaxud budaqların nəhayətində yarımçətir (mürəkkəb 
çətir) formalı çiçək qrupunda toplanmışdır. Çiçəyin tacı ağ, çəhrayı 
və  ya  qırmızımtıl  rəngli  ləçəkllərdən  təşkil  olunmuşdur.    Çiçək 
açıldıqdan  sonra  ləçəklər  tökülür.  Çiçək  yatağı  qırmızı  rənglidir. 
Kasacığı 4 kasa yarpağından ibarət olmaqla aşağı hissədən birləşərək 
boru  əmələ  gətirir.  Yumurtalığı  çiçək  yatağında  yerləşməklə  tünd 
qırmızı (purpur) rənglidir. Erkəkcikləri çoxsaylı olub, aşağı  hissədə 
bitişikdir.  Tozcuqlarının sayı  çoxdur.  Meyvələri 2,5 sm uzunluğu, 1 
sm  qalınlığı, 1,2 sm diametri olan, tünd-qırmızı (purpur, al-qırmızı)  
rəngli,  yumurta    və  ya  uzunsov  formalı  giləmeyvədir  (yalançı  gilə-
mey
və). İçərisində bir və ya iki ədəd toxumu olur. Ədviyyə  hissəsi 
yetişməmiş qurudulmuş qönçələri hesab olunur. Qönçələrinin  kəskin 
ətri (aromatı) və yandırıcı-acı dadı vardır. Qönçələrinin forması xırda 
mıxa (mismara) oxşadığına görə ona bu ad verilmişdir. Qönçələr 1,0-
1,6 sm uzunluqda olur. 
Toxumları iyul-sentyabr aylarında yetişir və 
yığıldıqdan bir həftə sonra cücərmə qabiliyyətini itirir. Bitkinin bütün 
hissələrində efir yağı daşıyan yerliklər (toxumalar) olur (111).  
Yayılması. Mixək  ağacı il ərzində 1500-2500 mm yağıntı dü-
şən,  dəniz  səviyyəsindən  900  metrə  qədər  yüksəkliyi  olan,  isti  və 
nəm iqlim şəraiti olan yerlərdə yayılmışdır. Bu bitki üçün isti və nəm 
ekvatorial  - 
musson  iqlimi  daha  əlverişlidir.  Mixək  ağacının  geniş 

---

198 
 
ya
yıldığı Pemba və Zənzibarda (Tanzaniyanın adaları) orta gündəlik 
temperatur 26 
0
C-
yə  yaxın olmaqla nəmli və quraqlıq illərdə 22
0
C-
dən 33
0
C-
yə qədər dəyişir. Yağıntıların illik miqdarı 1500-2000 mm 
arasında olmaqla ən çox iki müddətdə -- aprel-may və noyabr-dekabr 
aylarında demək olar ki, eyni miqdarda düşür.  
Mənşəyi. Mixəyin vətəni  Şərq yarımkürəsinin tropik əraziləri - 
Moluk  adaları  və  cənubi  Filippin  hesab  edilir. Mədəni halda tropik 
ölkələrdə  İndoneziya,  Hindistan,  Şri-Lanka, Malayziya, Qvineyada, 
Madaqaskarda,  Afrikanın  şərq  sahillərindəki  adalarda  (Zənzibar  və 
b.), Braziliyada və cənubi-şərqi Asiyanın başqa adalarında becərilir. 
Pemba adasında mixək ağacı, ada ərazisinin böyük bir hissəsini tutur. 
Hətta qısa müddət ərzində (1963-1964-cü illər)  mövcud olmuş Zən-
zibar və Pemba sultanlığının dövlət bayrağında da 2 ədəd mixək qön-
çəsi təsvir edilmişdir.  
Mixək bitkisinin adı hələ yeni eradan 1500-1600 il əvvəl ənənəvi 
Hind təbabəti sistemi olan Ayurveddə çəkilmişdir (ayu- həyatın əhə-
miyyəti, həyat prinsipi, uzun ömür, veda - bilik deməkdir).O zaman 
onu revmatik ağrılar və işyaz zamanı, həmçinin bakteriya və parazit 
əleyhinə vasitə kimi işlədirmişlər. Mixək Çin imperatorluğu və “əd-
vi
yyat  adasında”  2500-il  dən  artıq  müddətdə    ticarət  (alış-veriş) 
obyekti hesab edilmişdir. O, əsasən dərman bitkisi kimi qiymətləndi-
rilirdi. 
Bəzən  isə  onu  nəfəsi  təravətləndirici  kimi  istifadə  edirdilər. 
Mi
xək çeynəməmiş imperator sarayına daxil olmaq nəzakətsizlik sa-
yılırdı. Ondan daha çox diş ağrıları zamanı istifadə edirdilər. 
Mix
ək Avropada, xüsusilə  Aralıq  dənizi ölkələrində  hələ  xris-
tianlığa qədərki vaxtlardan məlum idi. Roma imperatorluğu zamanı 
mix
ək  Seylon  adalarından  keçməklə  Qırmızı    dənizlə  Aleksandriya 
(İsgəndəriyyə) və Kanstantinopola (Türkiyənin İstanbul şəhəri 1453-
1930-cu ill
ərdə belə adlanırdı) Malayziyadan gətirilmişdir. O da mə-
lumdur ki,  imperator  Konstantin  Roma papası  I Silvestrə çox qiy-
m
ətli və bahalı hədiyə kimi bir neçə mixək hədiyə etmişdir. Mixəyin  
Almaniyaya g
ətirilməsi (973-cü ildə) birinci növbədə ərəbistanlı tacir 
v
ə  həkim  olan  İbrahim  İbn  Yaqubu  yada  salır.  O,  bazarda  satılan 
ədviyyatlar içində  çox  yaxşı  tanıdığı  mixəyi görəndə  təəccübünü 

---