Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır
1
. Azərbaycan Respublikası 
Cinayət Məcəlləsinin Kommentariyasında bu maddə ilə bağlı gös-
tərilir ki, hücumetmə dedikdə beynəlxalq müdafiədən istifadə edən 
şəxslərə qarşı onların həyatı  və sağlamlığı üçün təhlükəli, yaxud 
təhlükəli olmayan zor göstərmə, habelə onların azadlığına, 
mülkiyyətinə, ləyaqətinə  qəsd ediləcəyi ilə zor göstərmədə ifadə 
olunan hədələmə  və s. hərəkətlərin törədilməsi başa düşülür
2
. 
Beynəlxalq müdafiədən istifadə edən şəxslərin xidməti və ya yaşayış 
yerinə hücumetmə dedikdə belə yerlərə qanunsuz daxilolma və 
ardınca hər hansı  hərəkətin (tələb, hədə, talama və s.) törədilməsi 
nəzərdə tutulur
3
.  
əməllər burada terror aktı kimi qiymətləndirilmir). Bununla əlaqədar 
olaraq Y.Q.Deminin
1
 fikriylə tamamilə razıyıq ki, məqsədlərindən 
asılı olmayaraq beynəlxalq müdafiədən istifadə edən  şəxslərə qarşı 
istənilən hüquq pozuntularına görə  ağırlaşdırılmış sanksiyalar tətbiq 
olunmalıdır. Bunun üçün Azərbaycan Respublikası Cinayət 
Məcəlləsinin bütün uyğun maddələrində (mad. 120; 149; 181 və s.) 
nəzərdə tutulan ağırlaşdırıcı hallara, həmçinin beynəlxalq müdafiədən 
istifadə edən  şəxslərə qarşı yönəldilən uyğun  əməllər də daxil 
edilməlidir.  
3) Konvensiyanın  əsas müddəaları bu sahədə dövlətlərin 
əməkdaşlıq etmək öhdəliyini müəyyən edir. Belə ki, 4-cü maddəyə 
əsasən, bu əməkdaşlıq informasiya mübadiləsini, xüsusi müdafiədən 
istifadə edən  şəxslərə qarşı cinayətlərin qarşısının alınması üçün 
inzibati və digər uyğun tədbirlərin əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. 
İştirakçı dövlətlər törədilmiş cinayətə aid olan faktları, ehtimal olunan 
cinayətkarın şəxsiyyəti haqqında məlumatı, qurbanlara və cinayətin tö-
rədilməsi  şəraitinə aid olan informasiyanı bütün maraqlı dövlətlərə 
çatdırmalıdırlar (maddə 5).  
Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin digər bir 
maddəsində isə (dövlət xadiminin və ya ictimai xadimin həyatına sui-
qəsd etmə (terror aktı, maddə 277) xarici dövlət nümayəndəsinin 
xidməti və ya siyasi fəaliyyətinə son qoymaq və ya bu fəaliyyətə görə 
qisas almaq məqsədilə onun həyatına sui-qəsd etməyə (terror aktı) 
görə ağırlaşdırılmış sanksiyalar nəzərdə tutulur. Cinayət Məcəlləsinin 
Kommentariyasına görə, sui-qəsd dedikdə həmin şəxsin öldürülməsi, 
onun sağlamlığına zərər vurulması başa düşülür. Lakin bu şəxslərin 
həyatına sui-qəsd edilməsi yalnız o zaman terror aktı kimi 
qiymətləndirilə bilər ki, bu həmin  şəxslərin xidməti və ya siyasi 
fəaliyyətinə son qoymaq məqsədilə  həyata keçirilmiş olsun. Buna 
görə  də xarici dövlət nümayəndəsinin həyatına tamah, paxıllıq, 
qısqanclıq və s. məişət mübahisələri zəminində  qəsd edilməsi bu 
cinayət tərkibini yaratmır
4
.  
Konvensiyanın  ən mühüm müddəalarından biri 7-ci maddədə 
təsbit olunmuşdur. Burada göstərilir ki, iştirakçı dövlət  ərazisindəki 
ehtimal olunan cinayətkarı təhvil vermirsə, o zaman heç bir istisnasız 
və  əsassız yubadılma olmadan işi cinayət təqibi məqsədilə öz 
səlahiyyətli orqanlarına ötürür. Beləliklə, 7-ci maddədə “aud dedere 
aut judicare” prinsipi yer almışdır. Maddə  iştirakçı dövlətə ehtimal 
olunan cinayətkarı  təhvil vermək, ya da işi səlahiyyətli orqanlara 
ötürmək seçimi təqdim edir ki, bu da həmin dövlətin üzərinə ehtimal 
olunan cinayətkarı  təhvil vermək öhdəliyini qoymadan cəzanın 
labüdlüyü prinsipini təmin edir.  
Zənnimizcə, bu maddədə  də konkret məqsədlərin müəyyən 
edilməsi onun tətbiq dairəsini 
əhəmiyyətli dərəcədə 
məhdudlaşdıraraq, səmərəliliyini azaltmış olur (Məsələn, müəyyən 
siyasi və ya maddi mənfəətlərin  əldə edilməsi məqsədilə törədilmiş 
                                                 
 
37
Konvensiya iştirakçı dövlətlər üzərinə cinayət - prosessual 
əməliyyatlarla bağlı bir-birinə hüquqi yardım göstərmək, o cümlədən, 
məhkəmə araşdırması üçün onların ixtiyarında olan dəlilləri təqdim 
etmək kimi öhdəlikləri də qoymuşdur (maddə 10).  
1
 Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. Bakı: Hüquq 
ədəbiyyatı. 2001, s. 65 
Konvensiyada 2-ci maddədə sadalanan cinayətlərə mürur 
müddətinin tətbiq edilməsi barədə müddəanın olmaması bu cinayət 
növlərinə görə  məsuliyyəti azaldır. Bu məsələdə  İ. P. Blişenkonun 
                                                 
2
 Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin kommentariyası. 
Elmi redaktor F. Səməndərov, Bakı: Digesta, 2004, s. 222 
3
 Əfəndiyev E. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin şərhi 
(xüsusi hissə), Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2001, s. 71 
4
 Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin kommentariyası. 
Elmi redaktor F. Səməndərov, Bakı, Digesta, 2004, s. 178 
1
  Демин  Д.Г.  Статус  дипломатических  представительств  и  их  пер-
сонала. М.: Международные отношения,1995, с. 107-108 
 
36

---

fikri ilə tamamilə razılaşmaq olar ki, bu cinayətlərin beynəlxalq 
cinayət kimi qiymətləndirilməsi və onlara mürur müddətinin tətbiq 
edilməməsi daha səmərəli nəticələr verərdi.  
Son olaraq onu da qeyd edək ki, bu sahədə dövlətlərin 
əməkdaşlığının inkişafına Qərb aləmində xüsusi diqqət ayrılır və 
beynəlxalq müdafiədən istifadə edən  şəxslərə qarşı qeyri-qanuni 
əməllərlə mübarizə məsələlərinə həsr olunan müxtəlif səviyyəli bey-
nəlxalq forumlar keçirilir. Bunlara misal olaraq 1982-ci ildə  İtali-
yada, Cənubi Kardina Amerika Universitetinin himayəsi ilə keçirilən 
“Beynəlxalq terrorizm: diplomatik binanın və personalın müdafiəsi” 
mövzusunda beynəlxalq konfransı göstərmək olar. Konfransın 
nəticələri arasında müzakirə olunan məsələ üzrə kəşfiyyat xarakterli 
informasiyanın toplanması  və mübadiləsi haqqında təkliflər, 
yerləşmə dövlətlərinə belə  məlumatların daha ətraflı çatdırılması, 
qarşılıqlı hüquqi əməkdaşlığın genişləndirilməsi təklifləri xüsusi yer 
tutur.  Əməkdaşlıq məsələlərinə BMT sistemi çərçivəsində  də  dəfə-
lərlə baxılmışdır. Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən qərarlardan biri BMT-
nin Baş Assambleyasının XXXV sessiyasında qəbul edilmiş “Diplo-
matik və konsul missiyalarının və nümayəndəliklərinin müdafiəsi, 
mühafizəsi və  təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi üzrə effektli 
tədbirlərin araşdırılması” qətnaməsində təsbit edilmişdir.  
Dövlətin xarici əlaqələrinin, onun diplomatik fəaliyyətinin 
həyata keçirilməsində mühüm yer tutan orqanlardan biri onun konk-
ret vəzifələrlə müxtəlif dövlətlərə göndərdiyi xüsusi missiyalarıdır. 
Xüsusi missiyalar da ikitərəfli diplomatiya çərçivəsində xarici əla-
qələrin həyata keçirilməsi formasıdır. Uyğun olaraq diplomatiyanın 
bu forması daimi diplomatik nümayəndəliklərin istifadə etdikləri 
rejimdən istifadə etməlidir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, 
xüsusi missiyalar özünün spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. Buna 
görə  də bu cür xarici əlaqə orqanlarının təşkili və  fəaliyyətinin 
tənzimlənməsi üçün 1969-cu il dekabrın 8-də BMT-nin Baş Assam-
bleyasının XXIV sessiyasında  Xüsusi missiyalar haqqında Kon-
vensiya qəbul edilmişdir. Konvensiya 1985-ci ildə qüvvəyə minmiş-
dir. BMT-nin Beynəlxalq Hüquq Komissiyası  tərəfindən bu konven-
siya layihəsi hazırlanan zaman müxtəlif variantlar müzakirə olunmuşdur. 
Komissiyanın məruzəçisi A.E.F.Sandstrem tərəfindən hazırlanmış ilkin 
layihənin əsasında daimi diplomatik nümayəndəliklərə analogiya prin-
sipi dururdu. Bu layihənin xüsusiyyəti onun əsasən 1961-ci il Diplo-
matik  əlaqələr haqqında Konvensiya ilə  əlaqələndirilməsi idi ki, bu 
da daimi diplomatik nümayəndəliklərlə xüsusi missiyaların eyni dip-
lomatik təbiəti və  fəaliyyətinin oxşarlığı ilə izah olunurdu. Lakin 
xüsusi missiyalar xarakterinə  və  tərkibinə görə, həyata keçirdikləri 
funksiyalara görə çox müxtəlif ola bilər və buna görə də onları daimi 
nümayəndəlikləri tənzimləyən vahid və  dəqiq müəyyən olunmuş 
qaydalara tabe etmək çətindir.  
Bunları nəzərə alaraq Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının üzvü, 
yuqoslaviyalı professor M.Vartoşa xüsusi konvensiya layihəsinin 
işlənib hazırlanması  həvalə olunmuşdu. Təbii ki, bu konvensiyada 
1961-ci il Konvensiyasının müddəalarını təkrarlayan maddələrin yer 
alması labüd idi. Ona görə də 1969-cu il Konvensiyası hazırlanarkən 
bir tərəfdən xüsusi missiyalar və daimi nümayəndəliklərin eyni dip-
lomatik təbiətə malik olmaları, digər tərəfdən də onların həyata 
keçirdikləri funksiyalardakı fərqlər nəzərə alınmışdır. Eyni zamanda, 
bəzi texniki xarakterli missiyaların xüsusiyyətləri, immunitet və imti-
yazlar sahəsində 1963-cü il Konsul əlaqələri haqqında Vyana Kon-
vensiyasında nəzərdə tutulan konsul vəzifəli şəxslərin rejiminə oxşar 
hüquqi rejimin müəyyən edilməsini də labüdləşdirmişdir.  
Qəbul olunmuş Konvensiya giriş hissədən və 55 maddədən 
ibarətdir. Preambulada xüsusi missiyalar institutunun məqsəd və 
vəzifələri, onun müasir beynəlxalq münasibətlərdəki yeri müəyyən 
olunmuşdur. Bu sahəyə aid digər konvensiyalarda olduğu kimi, bu-
rada da immunitet və imtiyazlar funksional zərurət və qismən də 
nümayəndəlik nəzəriyyəsi ilə əsaslandırılmışdır.  
Konvensiyanın maddələri ayrı-ayrı  fəsillərə bölünməsə  də, 
ümumi məzmununa  əsasən məntiqi olaraq onu üç hissəyə ayırmaq 
olar.  
2-21-ci maddələri əhatə edən birinci hissə xüsusi missiyaların 
göndərilməsi və onların funksiyaları ilə bağlı olan məsələlərə aid 
müddəalardan ibarətdir.  
22-46-cı maddələrdən ibarət ikinci hissədə xüsusi missiyaların 
ümumi imtiyazları, immunitet və üstünlüklərinin müəyyən olunması 
ilə bağlı məsələlər təsbit olunmuşdur.  
47-55-ci maddələr isə 1961-ci il və 1963-cü il uyğun olaraq dip-
lomatik və konsulluq əlaqələri haqqında Vyana konvensiyalarının uy-
ğun maddələrinin müəyyən dəyişikliklərlə təkrarlanmasıdır.  
Konvensiyanın 1-ci maddəsi burada rast gəlinən terminlərin 
 
38
 
39

---