Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

bərpa olunması  məsələsini, uyğun olaraq qaçqının məhkəmə 
orqanlarının ixtiyarına verilib-verilməməsi məsələsini həll etmək 
hüququnu özündə saxlayır.  
Onu da qeyd edək ki, heç də bütün dövlətlərin diplomatik sığı-
nacaq institutundan istifadə edilməsinə münasibəti birmənalı deyildir. 
L.N.Qalenskaya bu instituta münasibətlərinə görə dövlətləri 4 qrupa 
bölür: 
1)
 
bu institutu tanımayan dövlətlər (əksər dövlətlər bu qrupa 
daxıldır); 
2)
 
özləri diplomatik sığınacaq verən və ərazisində bu cür sığı-
nacağın verilməsinə icazə verən dövlətlər (bu qrupa əsasən Latin 
Amerikası ölkələri daxildir); 
3)
 
xaricdə diplomatik sığınacaq verən, lakin öz ərazisində 
onun verilməsinə icazə verməyən dövlətlər (ABŞ, Böyük Britaniya, 
Fransa); 
4)
 
özləri diplomatik sığınacaq verməyən, lakin onun ərazisində 
sığınacağın verilməsinə icazə verən dövlətlər (Latın Amerikasının 
bəzi dövlətləri, Yunanıstan)
1
.  
Diplomatik sığınacaq institutuna münasibətdə 
şəxsi 
mülahizələrimizi artıq yuxarıda ifadə etmişik. Lakin bir reallıqdır ki, 
bu institutdan dövlətlər uzun illər  ərzində istifadə etmişdir və bu 
sahədə onların praktikası davam etməkdədir. Bu baxımdan 
beynəlxalq hüquqda diplomatik sığınacaq hüququna aid olan norma-
ların universal səviyyədə  məcəllələşdirilməsi, bu sahədə münasibət-
lərin vahid prinsiplərinin müəyyən edilməsi zərurəti mövcuddur.  
Araşdırdığımız Havana konvensiyaları diplomatiya hüququnun 
regional səviyyədə  məcəllələşdirilməsi cəhdləri idi. Lakin zaman 
keçdikcə  və dövlətlərarası diplomatik əlaqələrin forma və metodları 
inkişaf etdikcə, onun reqlamentinə ciddi dəyişikliklər və  əlavələr 
edilməsi ilə universal səviyyədə  məcəllələşdirilməsi tələbatı da 
gücləndi. Dövlətlərarası  əlaqələrin müasir həcminə cavab verəcək 
beynəlxalq hüquq normalarının işlənib hazırlanmasına bir sıra xüsusi 
konfranslar həsr edilmişdir. Və onların işinin nəticəsi kimi 
dövlətlərin xarici əlaqələr sahəsində  fəaliyyət göstərən  əsas 
orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən mühüm konvensiyalar qəbul 
                                                 
edilmişdir. Bu konvensiyalar arasında Diplomatik əlaqələr 
haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyası xüsusi əhəmiyyətə malik-
dir. Hal-hazırda bu saziş diplomatik nümayəndəliklərin statusunu və 
funksiyalarını müəyyən edən  əsas beynəlxalq hüquqi sənəddir. O, 
giriş hissədən və 53 maddədən ibarətdir.  
BMT-nin Beynəlxalq Hüquq Komissiyası onun vəzifəsinin 
“beynəlxalq hüququn proqressiv inkişafı  və  məcəllələşdirilməsi”
1
 
olduğunu  əsas götürərək 1949-cu ildə özünün birinci sessiyasında 
məcəllələşdirilməsi lazım olan məsələlər arasında diplomatiya və 
konsulluq  əlaqələrinə aid məsələlərin adını  çəkdi. 1958-ci ildə isə 
komissiya diplomatik əlaqələr və immunitetlər haqqında da kon-
vensiya layihəsini hazırladı və üzv dövlətlərin irad və təklifləri üçün 
onlara təqdim etdi.  
Diplomatik  əlaqələr haqqında Konvensiya 18 aprel 1961-ci 
ildə Vyana konqresində qəbul olundu.  
Onu da qeyd edək ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası Milli 
Məclisin 228-ci qərarına  əsasən 1992-ci il 21 iyul tarixində Vyana 
Konvensiyasına qoşulmuşdur.  
Konvensiyanın giriş hissəsində BMT Nizamnaməsinin prinsip 
və  məqsədlərinə uyğun olaraq dövlətlər arasında dostluq 
münasibətlərini inkişaf etdirmək məqsədləri qeyd olunur, həmin 
sazişdə  nəzərdə tutulan üstünlüklərin və immunitetlərin ayrı-ayrı 
şəxslərin faydalanması üçün deyil, dövləti təmsil edən orqan kimi 
diplomatik nümayəndəliklərin funksiyalarının səmərəli həyata ke-
çirilməsini təmin etmək üçün verildiyi göstərilir.  
Göründüyü kimi, preambula funksional zərurət nəzəriyyəsini 
və qismən də təmsilçilik nəzəriyyəsini təsdiqləyir.  
Konvensiyanın 1-ci maddəsi konvensiyada rast gəlinən ter-
minlər və onların açıqlanmasına həsr olunmuşdur. Belə ki, “nü-
mayəndəliyin başçısı” dedikdə, akkreditiv dövlət tərəfindən bu 
keyfiyyətdə fəaliyyət göstərməyə öhdələndirilmiş şəxs başa düşülür. 
“Nümayəndəliyin  əməkdaşları” adı altında isə nümayəndəliyin 
başçısı  və diplomatik personalın üzvlərindən, inzibati-texniki və 
xidmətçi personaldan ibarət nümayəndəlik personal nəzərdə tutulur. 
Həmçinin qeyd olunur ki, diplomatik personalın üzvləri 
                                                 
1
 Галенская Л.Н. Право убежища. М.: Международные отношения, 
1968,с. 94-113 
1
 Действующее международное право в 3-х томах М.: Изд-во Мос-
ковского независимого института Межд. право, 1997-1999. с. 28 
 
28
 
29

---

nümayəndəliyin diplomatik rütbələrə malik üzvləridir, diplomatik 
agent isə nümayəndəliyin başçısı  və ya diplomatik personalın üz-
vüdür. İnzibati-texniki personal diplomatik nümayəndəliyin inzibati-
texniki xidmətini həyata keçirən heyətdir. Nümayəndəliyin xidməti 
vəzifələrini həyata keçirən  şəxslər xidmətçi personalın üzvləridir. 
Nəhayət,  şəxsi ev qulluqçuları dedikdə, nümayəndəliyin  əməkdaşı 
yanında ev qulluqçusu vəzifəsini həyata keçirən və akkreditiv 
dövlətin əməkdaşı olmayan şəxslər başa düşülür.  
Mühüm müddəalardan biri nümayəndəliyin binasını müəyyən 
edən müddəadır. Konvensiyaya əsasən “nümayəndəliyin binası” adı 
altında mülkiyyət hüququnun kimə məxsusluğundan asılı olmayaraq, 
nümayəndəliyin başçısının iqamətgahı da daxil olmaqla, 
nümayəndəliyin məqsədləri üçün istifadə edilən bina və ya binanın 
hissələri, o cümlədən bu binaya və ya binanın hissələrinə xidmət 
edən həyətyanı sahə başa düşülür (maddə 1, bənd 1). BMT-nin Bey-
nəlxalq Hüquq Komissiyasının maddələr layihəsinin  şərhinə  əsasən 
“həyətyanı sahə” anlayışına nümayəndəliyə aid olan bağça və maşın 
dayanacağı daxildir.  
Konvensiya nümayəndəliyin binasının ölçülərinə münasibətdə, 
xüsusilə  də bu keyfiyyətdə istifadə olunan binaların sayına 
münasibətdə  hər hansı bir məhdudiyyət nəzərdə tutmur. Lakin bu-
nunla yanaşı, konvensiyada həmçinin nəzərdə tutulur ki, “bina” 
anlayışı yalnız “nümayəndəliyin məqsədləri üçün” istifadə edilən 
binalara  şamil olunur. Bu müddəa yerli dövlətə icazə verir ki, 
akkreditiv dövlət tərəfindən “diplomatik nümayəndəliyin binası” 
keyfiyyətində istifadə olunan binaların sayına funksional test tətbiq 
olunması yolu ilə limitlər qoysun
1
. Belə ki, yerli dövlət 
“nümayəndəliyin məqsədləri üçün istifadə olunmayan”, məsələn, 
mədəniyyət mərkəzlərinin, diplomatların uşaqları üçün məktəblərin 
yerləşdiyi binaları “nümayəndəliyin binası” keyfiyyətində tanı-
maqdan və onları diplomatik immunitetlə təmin etməkdən imtina edə 
bilər.  
Konvensiyanın 1-ci maddəsinə  əsasən təmsil olunan dövlətin 
prinsipcə diplomatik nümayəndəliyin yerləşdiyi binanın üzərində sa-
hibkarlıq hüququna malik olması vacib deyil. Lakin praktikada əksər 
                                                 
dövlətlər bir qayda olaraq diplomatik nümayəndəlik üçün binanı  və 
həyətyanı sahəni satın alırlar. Diplomatik nümayəndəliklərə binanın 
və həyətyanı sahənin verilməsi, o cümlədən, bu binaların tikilişi və ya 
təmiri məsələləri konvensiyaya uyğun olaraq yerli dövlətin qanun-
vericiliyi, həmçinin maraqlı  tərəflər arasında ikitərəfli razılaşmaların 
imzalanması yolu ilə tənzimlənir.  
Konvensiyanın 2-ci maddəsində diplomatiya hüququnun 
mühüm prinsiplərindən biri təsbit olunmuşdur. Burada qeyd olunur 
ki, diplomatik münasibətlərin qurulması  və daimi diplomatik 
nümayəndəliklərin təsis edilməsi dövlətlərin qarşılıqlı razılığı 
əsasında həyata keçirilir.  
Diplomatik nümayəndəliyin əsas beş funksiyası konvensiyanın 
3-cü maddəsində sadalanır. Maddənin 2-ci bəndində diplomatik 
nümayəndəliklər tərəfindən konsul funksiyalarının da həyata 
keçirilməsinin mümkünlüyü bir daha təsdiq edilir.  
Konvensiyada, həmçinin xarici dövlətə nümayəndəliyin başçısı 
qismində akkreditə olunması nəzərdə tutulan şəxs barəsində yerləşmə 
dövlətindən qabaqcadan razılıq alınmasının vacibliyi qeyd olunur 
(maddə 4). Nümayəndəliyin digər əməkdaşları isə 7-ci maddəyə uy-
ğun olaraq akkreditiv dövlət tərəfindən sərbəst təyin olunur. Hərbi, 
hərbi dəniz, hərbi hava attaşelərinə  gəldikdə isə, yerli dövlət təsdiq 
etmək məqsədilə onların adlarını qabaqcadan tələb edə bilər (maddə 
7).  
1815-ci il Vyana Reqlamenti ilə müəyyən olunmuş 
nümayəndəliklərin başçılarının dərəcələri konvensiyanın 14-cü 
maddəsi ilə bir daha təsdiqlənmişdir.  
Konvensiyada diplomatik agentin funksiyalarının bitməsinin 
yalnız iki halı göstərilmişdir: 1) akkreditiv dövlət tərəfindən diplo-
matik agentin funksiyalarının bitməsi haqqında yerləşmə dövlətinə 
məlumat verildikdə; 2) yerləşmə dövləti konvensiyanın 9-cu 
maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq diplomatik agenti 
nümayəndəliyin  əməkdaşı kimi tanımaqdan imtina etməsi haqqında 
akkreditiv dövləti məlumatlandırdıqda.  
Dövlətin orqanı kimi diplomatik nümayəndəliyin özünün 
fəaliyyətinin bitməsi halları, o cümlədən, diplomatik agentin missi-
yasının bitməsinin bir sıra digər halları konvensiyada öz əksini tap-
mamışdır.  
1
 Демин Д. Г. Статус дипломатических представительств и их пер-
сонала. М.: Международные отношения,1995, с. 38 
Diplomatik nümayəndəliyin və nümayəndəliyin personalının 
 
30
 
31

---