Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F
Yüklə 4,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
VII FƏSİL bütün universal xarakterli beynəlxalq təşkilatlar yanında dövlətlərin daimi nümayəndəliklərinin və onun əməkdaşlarının, bu təşkilatlar tərəfindən və ya onların himayəsi ilə çağırılan beynəlxalq konfranslardakı deleqasiya və müşahidəçi deleqasiyalarının və daimi müşahidəçilər missiyasının hüquqi statusu, immunitet və imtiyazlarının bütün aspektlərini tənzimləyən ümumi sənəddir. 1 XÜSUSİ MİSSİYALAR HÜQUQU 7.1. Xüsusi missiyalar institutunun anlayışı və tarixi inkişafı 1961-ci il diplomatik əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyasının bütün mütərəqqi müddəalarını özündə birləşdirən 1975-ci il Konvensiyası müasir xarici əlaqələr hüququnun məcəllələşdirilməsi və proqressiv inkişafı yolunda mühüm addımdır. Xüsusi missiya dedikdə, dövlətlər arasında xüsusi razılaşmalarla müəyyən olunan konkret vəzifələri həyata keçirmək üçün bir dövlət tərəfindən digərinə göndərilən nümayəndələrdən ibarət olan xarici əlaqələrin müvəqqəti xarici orqanı başa düşülür. Xarici əlaqələrin həyata keçirilməsinin bu forması, əvəllər "ad hoc diplomatiya" adlanırdı. Diplomatiya tarixindən məlumdur ki, diplomatiyanın özü, məhz xüsusi missiyalar diplomatiyası kimi yaranmışdır. Qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə diplomatik fəaliyyətin həyata keçirilməsinin başqa formaları mövcud deyildi. Dövlətlər arasında sabit iqtisadi, mədəni, ticarət əlaqələri, həmçinin onlar arasında əlaqə vasitələri inkişaf etmədiyindən daimi diplomatik nümayəndəliklərin təsis edilməsindən söhbət gedə bilməzdi. Bundan başqa xarici siyasətin həyata keçirilməsi vasitələri arasında diplomatiyanın tutduğu yer çox cüzi idi. Belə ki, Qədim Şərqdə diplomatiya sənətinin yüksək inkişafına baxmayaraq xarici siyasətin həyata keçirilməsinin əsas vasitəsi hərb və güc olaraq qalırdı. Dövlətlər arasında beynəlxalq münasibətlərin sabit sistemi qurulmayana qədər diplomatiya ikinci dərəcəli rol oynayırdı. Belə sistem isə yalnız XVII əsrin ortalarından yaranmağa başlamışdı. Həmin dövrə qədər daha çox inkişaf etmiş dövlətlər arasında təsadüfi əlaqələrə rast gəlinirdi. Bu əlaqələr müvəqqəti göndərilən səfirliklər vasitəsilə həyata keçirilirdi ki, həmin səfirliklərin konkret məqsəd və vəzifələri olurdu. 213 XVI-XVII əsrlərə qədər xüsusi missiyalar müntəzəm xarakter daşımasalar da, o dövrün diplomatiya həyatı üçün yeganə forma kimi çıxış edirdilər. Bu cür missiyaların funksiyası adi, normal diplomatik münasibətlərin yaradılması ilə bağlı idi. Dövlətlər arasında daimi diplomatik münasibətlərin yaradılması isə bu funksiyalara daxil deyildi. 1 Сандровский К.К. Право внешних сношений. Киев: 1986. с. 280 212 Xüsusi missiyalar bu və ya digər dövlətə müxtəlif məsələlər üzrə danışıqların aparılması üçün (sülh bağlanılması, ittifaq bağ- lanması) göndərilirdi. Bu məsələlər arasında mərasim xarakterli məsələlər da var idi. Missiyanın kollegiallığı eyni zamanda özünü qərarın birgə qəbul edilməsində, ümumi davranış xəttinin müəyyən edilməsində göstərirdi. Bu prinsip mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi və səlahiyyətin aşılması hallarının qarşısını alırdı. Şifahi səlahiyyətlərə malik olan səfir yalnız missiyanın diplomatik tərkibi ilə razılaşdıqdan sonra müəyyən addım ata bilərdi. XVI-XVII əsrlər xüsusi missiyalarını daimi diplomatiyadan fərqləndirən xüsusiyyətlər aşağıdakı kimi göstərilmişdir. Xüsusi missiyanın yerinə yetirilməsi üçün səlahiyyətləndirilmiş şəxsin təyinində və onların rütbə və adlarla təltifində fərqlər vardır. Diplomatik missiyanı yerinə yetirmək üçün təyin olunan şəxslər, adətən monarx tərəfindən təyin olunurdular. Bu şəxslərə təlimat verilirdi ki, bu təlimatda səfirliyin idarə edilməsi haqda dəqiq göstərişlər əks olunurdu. Bu cür göstərişlər, həmçinin səfirin şəxsi davranışına, mərasim, etiket məsələlərinə də aid edilirdi. Bundan başqa missiya müddətində, onu icra edən şəxsə xüsusi titul da verilirdi. Nümayəndələrin dərəcələri arasında fərq tapşırığın mühümlüyü ilə müəyyən olunurdu. Bu baxımdan o dövrün missiyaları XVIII-XIX əsrlər daimi səfirliklərindən kökündən fərqlənirdi. Burada səfir dövlətin yeganə təmsilçisi sayılırdı. Daimi səfirliklərin qalan üzvləri isə onun müşahidəçiləri hesab olunurdular. XVI-XVII əsr xüsusi missiyalarının daha bir xüsusiyyəti onların yerli hakimiyyətin hesabına saxlanılması, təmin olunması idi. Qeyd etmək lazımdır ki, diplomatik imtiyazın bu növü daimi səfirliklər təsis olunana qədər xarakterik idi. İndiki dövrdə səfirliklərin olduqları dövlətin hesabına saxlanılması yerli dövlətin beynəlxalq hüquqi öhdəliyi deyildir. İndi, belə hallara rast gəlinsə belə, bu hüquq normaları əsasında deyil, nəzakət normaları əsasında edilir. Bundan başqa, xüsusi missiyanın akkreditə edilmə üsullarında və həmçinin onlara etimadnamə və səlahiyyətlərin verilməsində də fərqli xüsusiyyətlər var idi. İndiki dövrün xüsusi missiyalarından fərqli olaraq, o dövrdə xüsusi missiya göndərən dövlətin əvvəlcədən yerli dövlətdən razılıq almaq öhdəliyi yox idi. Bunun da obyektiv səbəbləri var idi. Belə ki, həmin dövrün əlaqə şərtlərində qabaqcadan razılaşmaq müşkül məsələ idi. Xüsusi missiyaların istifadə etdikləri immunitet və üstünlük- lərin adlandırılmasında və həcmində də müəyyən fərqlər vardır. Dövlətin xaricdə daimi diplomatik nümayəndəlikləri yaranmağa başladıqdan sonra xüsusi missiyaların təbiəti də dəyişməyə başladı. Həmin dövrdən diplomatik praktikada mərasim xarakterli funksiyaları və siyasi funksiyaları bir-birindən fərqlən- dirməyə başladılar. Birinciləri xüsusi missiyalara, ikinciləri isə daimi nümayəndəliyə aid edirdilər. Etimadnamələr və səlahiyyətlər indikinə oxşar idi və iki nüs- xədə verilirdi. Lakin ölkəyə gəldiyi zaman etimadnamənin nüsxəsinin yerli hakimiyyət orqanlarına təqdim olunması adəti yox idi. Səlahiyyətlərə gəldikdə isə əslində bu missiyaların səlahiyyətləri etimadnamədə müəyyən olunan səlahiyyətdən daha geniş idi. Konkret şəraitdən asılı olaraq bəzən səfirə müstəqil olaraq danışıqlar aparmağa da icazə verilirdi. Daimi diplomatiyanın yaranması ilə (XVI-XVIII) xüsusi missiyalar öz fəaliyyətlərini dayandırmadılar. Onlar artıq diplomatiyanın yeganə forması olmasalar da, daimi diplomatiya ilə eyni zamanda fəaliyyət göstərir və özünün funksiyalarına malik olurlar. Artıq XIX-XX əsrlərdə onlar daimi diplomatik nüma- yəndəlikləri əvəz etmir, müəyyən xüsusi hallarda göndərilirdilər. Diplomatiyanın həyata keçirilməsi formaları arasında belə rol bölgüsü olduqdan sonra xüsusi missiyalar ikinci plana keçdilər. Əsas yük artıq daimi nümayəndəliklərin üzərinə düşməyə başladı. Qədim dövrdən və orta əsrlərdən fərqli olaraq, yeni dövrdə xüsusi missiyaların funksiya və vəzifələri əvvəlcədən konkret olaraq müəy- yən olunurdu. Onlar əsasən mərasim, təntənə xarakteri daşıyır və az- Həmin xüsusi missiyaların daha bir mühüm xüsusiyyəti - onların kollegial xarakter idi. Missiyanın tərkibinə adətən iki elçi və katib daxil olurdu. Bu kollegiallıq mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Diplomatik missiyaya daxil olan şəxslər dövləti təmsil etmək baxımından eyni hüquqlara malik idilər və yerli dövlət bu missiyanı tam bir vahid kimi qəbul edirdi. Sırf etiket xarakterli bəzi məsələlərdən başqa onlar eyni immunitet və üstünlüklərə malik idilər. 214 215 Yüklə 4,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|