Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

yerləşmə dövlətinin onun dəvət etdiyi nümayəndələrə belə münasibət 
bəsləməsinə icazə verməz.  
Bütün bu göstərilənlər xüsusi missiyalar haqqında 1969-cu il 
Konvensiyasının beynəlxalq təşkilatlardakı deleqasiyalara tətbiq 
olunmasının qeyri – mümkün olduğunu isbat edir. Buna görə  də 
Beynəlxalq Hüquq Komissiyası haqlı olaraq orqan və 
Konfranslardakı deleqasiyalar bölməsini 1975-ci il Konvensiyasına 
daxil etmişdir. Bununla yanaşı Beynəlxalq Hüquq Komissiyası 
deleqasiyanın fəaliyyətinin müvəqqəti xarakterini nəzərə alaraq, öz 
işlərində eyni zamanda 1969-cu il Konvensiyasının uyğun 
müddəalarından da istifadə etmişdir.  
1975-ci il Konvensiyasının 42-ci maddəsinə uyğun olaraq 
dövlət təşkilatın qaydalarına uyğun olaraq onun orqanlarına və ya 
konfransa deleqasiya göndərə bilər. Həmin maddənin 2-ci bəndində 
deyilir ki, “təşkilatın qaydalarına uyğun olaraq” iki və ya daha çox 
dövlət eyni deleqasiyanı orqan və ya konfransa göndərə bilər.  
Orqan və ya konfransdakı deleqasiya göndərən dövlətin bir və 
ya bir neçə nümayəndəsindən ibarət olur ki, onların da arasından 
dövlət, deleqasiyanın başçısını  təyin edə bilər. Deleqasiyaya, 
həmçinin diplomatik, inzibati – texniki və xidmətçi personal daxil ola 
bilər.  
Konvensiya müəyyən edir ki, diplomatik personalın üzvləri 
deleqasiyanın, ekspert və müşavirlər də daxil olmaqla göndərən 
dövlət tərəfindən diplomatik statusla təchiz olunan üzvləridir.  
Orqan və ya konfranslardakı deleqasiyanın personalının sayı, 
orqanın funksiyalarını  və ya konfransın vəzifələrini, həmçinin 
deleqasiyanın təlabatını  və yerləşmə dövlətində mövcud şəraiti və 
şərtləri nəzərə almaqla normal və  ağlabatan həddən kənara 
çıxmamalıdır.  
Bu istisnanı  və eləcə  də, deleqasiyanın başçısı  və onun qalan 
diplomatik personalının üzvləri üçün göndərən dövlətin vətəndaşları 
olmaq tələbini nəzərə almaqla göndərən dövlət deleqasiyanın 
tərkibini müstəqil müəyyən edə bilər.  
Göndərən dövlət, təşkilatı və ya konfransı deleqasiyanın tərkibi 
haqda, onun gəlişi və gedişi haqda, deleqasiyanın xidməti binası  və 
onun şəxsi binasının yeri haqda xəbərdar etməlidir.  
Göstərilən müddəa 47-ci maddənin 1-ci bəndində  əks olunur. 
Həmin maddənin 2-ci bəndində deyilir ki; “Mümkün olduğu təqdirdə 
deleqasiyanın gəlişi və  qəti gedişi haqqında məlumat qabaqcadan 
verilməlidir.” Bu müddəa, xüsusilə, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Belə ki, əks təqdirdə  həmin  şəxslərin yerləşmə dövlətinin  ərazisinə 
gəldiyi andan immunitet və üstünlüklərlə  təmin edilməsi çətinlik 
törədər. Bu, xüsusilə, aralarında vizasız rejimi olan dövlətlərə aiddir.  
Şübhəsiz ki, yerləşmə dövləti, viza verdiyi yuxarıda adı çəkilən 
nümayəndələri gəldikləri andan immunitet və imtiyazlarla təmin 
etməlidir. Və buna görə  də, təbii ki, təşkilat və ya konfransı daimi 
nümayəndəliklərin və deleqasiyaların  əməkdaşlarının gəlişi haqda 
qabaqcadan xəbərdar etmək göndərən dövlətin öz maraqlarına xidmət 
edir. Təşkilat və ya konfrans da öz növbəsində bu cür məlumatı 
yubatmadan yerləşmə dövlətinə ötürməlidir ki, sonuncusu bütün 
dövlətlərin nümayəndələrini gəldikləri andan immunitet və 
imtiyazlarla təmin edə bilsin.  
Deleqasiyanın başçısının səlahiyyətlərinə  gəldikdə isə onların 
verilməsi qaydası daimi nümayəndəliklərdə olduğu kimidir.  
1969-cu il Konvensiyasında olduğu kimi 1975-ci il 
Konvensiyası da orqan və konfransda deleqasiyaya rəhbərlik edən 
dövlət başçısının və digər yüksək rütbəli  şəxslərin statusu haqqında 
xüsusi müddəanı əks etdirir. Müasir beynəlxalq həyatın mühüm və ən 
mürəkkəb məsələlərinin həllində xüsusi yer tutan yüksək diplomatiya 
müasir diplomatik praktikada əsas vasitələrdəndir. BMT-nin Baş 
Asambleyasına dövlət və hökumət başçıları  tərəfindən rəhbərlik 
edilən deleqasiyaların göndərilməsinə günümüzdə tez-tez rast gəlinir.  
1975-ci il Vyana Konvensiyasına əsasən xaricdə rəsmi səfərdə 
olan dövlət başçısı  və ya dövlətin konstitusiyasına uyğun olaraq 
dövlət başçısı funksiyasını yerinə yetirən kollegial orqanın hər bir 
üzvü deleqasiyanın başçısı kimi Konvensiyada nəzərdə tutulan 
immunitet və imtiyazlardan başqa bu şəxslərin beynəlxalq hüquqla 
nəzərdə tutulan digər  əlavə imkan və imtiyazlarından da istifadə 
edirlər (maddə 50, 1-ci bənd). Deleqasiyaya rəhbərlik edən hökumət 
başçısı, xarici işlər Naziri və ya digər yüksək rütbəli  şəxslər də 
həmçinin beynəlxalq hüquqla nəzərdə tutulan əlavə immunitet və 
üstünlüklərdən istifadə edirlər. (2-ci bənd).  
 
6. 4. Müşahidəçilərin hüquqi statusu  
 
1975-ci il Vyana Konvensiyasında universal xarakterli 
 
196 
 
197

---

maraqlanır, informasiya almaq niyyətindədir.” 
1
beynəlxalq təşkilatlar yanında dövlətlərin daimi müşahidəçilərinin 
hüquqi statuslarının, imunitet və üstünlüklərinin müəyyən olunması 
beynəlxalq hüquqda böyük yenilik olmuşdur. 
1
 Belə ki, həmin vaxta 
qədər müşahidəçilərin hüquqi vəziyyəti beynəlxalq nəzakət normaları 
ilə tənzimlənmişdir.  
Həmçinin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, daha erkən 
zamanlarda da beynəlxalq konfrans və konqreslərdə birbaşa iştirak 
etməyən, lakin onların gedişatından maraqlı olan dövlətlər konfransın 
(konqresin) keçirildiyi dövlətdəki öz səfirliklərindən istifadə edərək 
və ya məxfi nümayəndələr göndərərək onun işinə  nəzarət edirdilər. 
Lakin bu şəxslər müşahidəçi kimi elan olunmadıqlarına görə və buna 
görə  də konfrans tərəfindən rəsmi olaraq bu keyfiyyətdə 
tanınmadıqlarına görə onların xüsusi hüquqi rejimi barədə  məsələ 
yaranmamışdır.  
Müşahidəçilər institutu nisbətən yeni institutlardandır. Mü-
şahidəçilər deyərkən bu və ya digər beynəlxalq təşkilatın üzvü 
olmayan və ya bilavasitə beynəlxalq konfransın iştirakçısı olmayan 
dövlətlər tərəfindən rəsmi olaraq təyin olunan daimi xarakterli, 
konfrans üçün isə müvəqqəti xarakterli missiyalar nəzərdə tutulur. Bu 
cür missiyaların  əsas məqsədi həmin dövləti təşkilat yanında, orqan 
və ya konfransda təmsil etmək və göndərən dövlətin adından 
müşahidəçi keyfiyyətində adı çəkilən forumların fəaliyyətində iştirak 
etməkdən ibarətdir.  
Bizim dövrümüzdə isə beynəlxalq təşkilatlar yanına, 
beynəlxalq konfranslara dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar və həmçinin 
milli azadlıq hərəkatları  tərəfindən nümayəndələr göndərilməsi adi 
hala çevrilmişdir.  
Azərbaycan Respublikası hal-hazırda iki beynəlxalq təşkilatda 
öz daimi müşahidəçi missiyasını təsis etmişdir.  
Onların göndərilməsinin mümkünlüyü bəzi hallarda konfrans 
keçirən təşkilatın qərarlarında, bəzən isə konfransın qaydaları ilə 
nəzərdə tutulur.  
1)
 
Azərbaycan Respublikasının Avropa İttifaqı yanında 
missiyası respublikamızın Brüsseldəki səfirinə həvalə olunmuşdur.  
Lakin artıq qeyd etdiyimiz kimi müşahidəçilərin statusu 
məsələsi beynəlxalq hüquqda yenilikdir. Baxmayaraq ki, bu institut I 
Dünya müharibəsinin sonundan bəri mövcuddur, onların vəziyyəti 
hüquq normaları ilə deyil, nəzakət normaları ilə tənzimlənirdi.  
2)
 
NATO yanında Azərbaycanın daimi missiyası.  
Azərbaycanın bu missiyalarında diplomatik personalın  əmək-
daşları həmin qurumlarla sıx əlaqə saxlayır, imzalanmış müqavilələr 
əsasında  əməkdaşlığın genişləndirilməsi imkanlarını öyrənir. 
Məsələn, NATO-nun “Sülh naminə  tərəfdaşlıq” proqramı 
çərçivəsində hərtərəfli əməkdaşlıq imkanları mənimsənilir.  
BMT-nin bütün fəaliyyəti dövründə daimi müşahidəçilərin 
hüquqi vəziyyəti tənzimlənməmiş olaraq qalırdı. BMT-nin 
Nizamnaməsində, BMT-nin mərkəzi orqanlarının yerləşməsi 
haqqında 1947-ci il BMT və ABŞ razılaşmasında, BMT-nin 1948-ci 
il 3 dekabr Bəyannaməsində üzv olmayan dövlətlərin 
nümayəndələrinin statusu haqqında heç bir müddəa 
yerləşdirilməmişdir. Buna görə  də bu nümayəndələr rəsmi tanınmış 
statusa malik deyildilər.  
Müşahidəçilər institutunun yaranmasını bir çox müəlliflər 
ABŞ-ın I Dünya müharibəsindən sonrakı praktikası ilə 
əlaqələndirirlər. ABŞ Millətlər Cəmiyyətinin üzvü olmasa da, onun 
bir sıra orqanlarına öz müşahidəçilərini göndərmişdir. Burada əsas 
məqsəd təkcə Millətlər Cəmiyyətində baş verənləri müşahidə etmək 
deyil, eyni zamanda onun fəaliyyətinə müəyən təsir göstərmək idi. 
“Onların (müşahidəçilərin)  əsas vəzifəsi dövlətin bu və ya digər 
səbəbdən rəsmi olaraq iştirak etmək istəmədiyi beynəlxalq 
konfranslarda və ya digər iclaslarda iştirak etməkdir. Müşahidəçilərin 
iştiraki onu göstərir ki, onlari göndərən dövlət həmin məsələ ilə 
                                                 
 
199
Buna görə də, nümayəndəliklərin bu kateqoriyalarının bu və ya 
digər dövlətin  ərazisində imunitet və imtiyazlarla təmin olunması 
beynəlxalq nəzakət normalarına əsaslanır. Məsələn, ABŞ-ın mövcud 
daxili qanunvericiliyinə  əsasən  əgər bu şəxslər ABŞ-ın diplomatik 
siyahısında yoxdursa, o zaman burada onlara verilə biləcək bütün 
imtiyaz və üstünlüklər yalnız nəzakət qaydalarına əsaslanır.  
                                                 
1
 Кузнецов С.А. Представители государств в международных орга-
низациях М.: Международные отношения,1980, с. 69.  
1
 История дипломатии (под ред. В.А.Потемкина), Т. III, М.-Л., 1945, 
с. 776.  
 
198 

---