Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi vəziyyəti.
242
qalasından Ģərqdəki torpaqlar Səfəvilərdə qalırd ı. Müqaviləyə görə, Səfəvilər Van və Qars qalalarına, həmçin in A xalsıka hücu m etməyəcəklərinə dair təminat verird ilər. Tərəflərdən hər birinin böyük ərazi əldə etməməsi üçün təkli f olundu ki, "bitərəf‖ zona yaradılsın. Məhəmməd Məsumun yazd ığına görə, A zərbaycanın qərbindəki Maku, Kotur və Mağazburd qalalarının dağıdılması nəzərdə tutulurdu. I
edilərək Məhəmmədqulu xan vasitəsilə Ġstanbula göndərildi. IV Su ltan Murad da müqaviləni təsdiq etdi. Beləliklə, 1639-cu il Səfəvi-Osmanlı sülhü XVIII əsrin ikinci rübünə kimi hər iki dövlət arasındakı münasibətləri n izama saldı, A zərbaycanda qismən sakitliyi bərqərar etdi, on illərlə boĢalmıĢ Ģəhərlərin bərpası, iqtisadiyyatın inkiĢafı üçün Ģərait yaratdı. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi vəziyyəti. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında xüsusilə nəzərə çarpan hadisə baĢ verməmiĢdir. Əsasən dinc inkiĢaf Ģəraiti ilə əlamətdar olan bu dövrdə də Azərbaycan ərazisi in zibati bölgüsünə görə 4 iri vilayətdən ibarət idi (Təbriz, Çu xursəd, Qarabağ və ġirvan). Bu vilayətləri Ġsfahan Ģah sarayının sərəncamı ilə təyin olunan bəylərbəyilər idarə edirdilər. Ərdəbil hakimləri vəqf mülklərinin mühafızəçisi və bəylərbəyi vəzifələrin i eyni zamanda yerinə yetirird ilər. Bəylərbəyilər yerlərdə ali hakimiyyətin baĢlıca nü mayəndələri id i. Əgər XVII əsrin ilk onilliklərində bəylərbəyi vəzifəsinə hərbi uğurları, qabiliyy əti ilə tanınmıĢ görkəmli sərkərdələr təyin edilird isə, Osmanlı-Səfəvi müharibələri baĢa çatdıqdan, nisbi dinclik dövrü bərqərar olduqdan sonra həmin vəzifən i hərbi və inzibati cəhətdən səriĢtəsiz Ģəxslər tutmağa baĢladılar. Bəylərbəyiliyə tabe olunmuĢ vilayətlərin hakimləri qolbəyi adlanırdı. Onlar bəylərbəyinin məsləhəti və təqdimatı ilə həmin vəzifəyə təyin edilir, yaxud vəzifədən kənar olunurdular. Daha kiçik in zibati vahid lərin hakimləri sultan titulunu daĢıyır və onlar yerli hakimiyyət orqanların ı müs təqil surətdə yaradırdılar. Sultanlar müvafıq vilayətin qolbəyilərinə və bəzən birbaĢa bəylərbəyinə tabe idi. Xan ali hərb i-in zibati mövqe tutan Ģəxs idi, sultan və bəy isə həmin Ģəxsdən aĢağı mövqe tuturdu. XVII əsrin ikinci yarısında bəylərbəyilik iri in zibati vahid kimi Səfəvi imperiyasının yalnız sərhəd zolağında fəaliyyət göstərirdi. Döv lətin daxili vilayətləri isri bilavasitə Ģah sarayının hakimiyyəti, daimi nəzarəti altında idi. Həmin vilayətlərin dövlət vergilərindən və feodal töycülərindən əldə olu n muĢ bütün gəlirləri birbaĢa Ġsfahan sarayına çatdırılırd ı. Sərhəd zolağında bəylərbəyi vəzifəsinə təyin olunmuĢ Ģəxslər onlara həvalə o lunmuĢ ərazin i Səfəvi dövlətin in qanunlarına (islamın Ģiə məzhəbinin tələblərinə, Ģah fərmanlarına və yerli
243
ənənələrə) münasib Ģəkildə idarə etməli id i. Bəylərbəyilər həmin tələbləri onlara tabe olan vilayət və bölgə hakimləri, xan və sultanlar qarĢısında da qoyurdular. Bəylərbəyilər və onlara tabe olan hakimlər müəyyən miqdarda silahlı hərbi qulluqçular (mü lazim) saxlamalı o lurdular. Həmin hərb i dəstələr hərbi təhlü kə yaranarkən bəylərbəyiliy in qoĢununun əsasını təĢkil edird ilər. Anonim müəllifın məlu matına görə, Azərbaycanda mövcud olan bütün 4 bəylərbəyiliyində mü lazimlərin ü mu mi sayı 30 min nəfərdən artıq deyildi. Hər bir bəylərbəyiliyin qoĢununun sayı daxili xid mət üçün kifayət id i. Dövlətin və ayrı-ayrı feodalların əleyhinə yönəlmiĢ geniĢ miqyaslı kütləv i çıxıĢların yatırılması vəzifəsini isə qonĢu olan bəylərbəyilər birlikdə yerinə yetirir, ölkənin "pozulmuĢ sakitliyini" bərpa edirdilər. QoĢun əsasən bəylərbəyiliy in gəlirləri hesabına saxlanılırdı. Kəndlilərdən, sənətkarlardan, tacirlərdən toplanan dövlət vergiləri və töycülər bəylərbəyiliyin gəlirlərin in baĢlıca mənbəyi idi. Hər bir bəylərbəyiliy in gəlirlərinin müəyyən qismi Səfəvilər sarayına Ġsfahana göndərilirdi. Bəy lərbəyilər habelə Ģaha mü xtəlif hədiyyələr, bəxĢiĢlər (gənc qullar və kənizlər, seçmə atlar, qızıl sikkələr, yüksək səviyyədə hazırlan mıĢ məiĢət avadanlığı, bahalı to xuculuq məmu latı) göndərməli idilər. Həmin bəxĢiĢlər, adətən, əlamətdar hadisələr (təntənəli mərasimlər, hərbi qələbələrin bayram edilməsi, səltənət varisinin dünyaya gəlməsi və s.) münasibətilə göndərilirdi. Bəylərbəyiliklərin maliyyə iĢlərini vəzirlər yerinə yetirirdilər. Vəzirlər mərkəzi maliyyə idarəsi qarĢısında hesabat verir və bəylərbəyinin rəhbərliyi altında çalıĢırdılar. Mustoufilər və mühəssillər vəzirə tabe idi. Bu maliyyə məmurları, vergiyığanlar və zirlərin arxalandıqları baĢlıca vəzifəli Ģəxslər olmuĢlar. Məhkəmə orqanları Ģeyxülislamın, qazilərin və müftilərin baĢçılığ ı altında fəaliyyət göstərir, müsəlman Ģəriət normalarına əsasalanırdılar. Azərbaycan Ģəhərlərində hakimlərin baĢçılığı ilə ço xsaylı dövlət məmurları çalıĢan mürəkkəb idarə aparatı vardı. Səfəvilər dövlətində həm mərkəzi idarəçilik sistemində, həm də yerlərdə mü xtəlif vəzifələrin tutulması iĢində irsilik qaydası rəsmi olaraq tanınmırdı. Lakin Səfəvi imperiyasının həm mərkəzində, həm də yerlərdə müəyyən vəzifə və mövqelərin müəyyən Ģəxslər, onların ailə ü zvləri üçün möhkəmləndirilməsi mey li xeyli
idi. Mühüm vəzifələrə sahib olmuĢ, faydalı mövqelər qazan mıĢ Ģəxslər, iri torpaq mülklərin in sahibi kimi fəaliyyət göstərir, dövlət gəlirlərin in müəyyən qismini mənimsəyir, gələcəkdə yaxınların ın da bu cür yaĢamasına can atır və çox halda məqsədlərinə nail o lur, irsilik p rinsipin i gerçəkləĢdirirdilər. XVII əsrin ikinci yarısında da Səfəvilər dövlətin in siyasi-inzibati həyatının mənzərəsi və in kiĢafı Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|