Heydə r ə LĠyev

244 

 

hakim  feodallar  sinfın in  bu  iki  əsas  meylinin  nisbəti  ilə  müəyyənləĢirdi.  Feodal 

quruluĢu  Ģəraitində  irsi  idarəçilik  sistemi  müəyyən  mənada  hakimlərin  ölkənin 

(vilayətin) abadlaĢdırılmasına,  məhsuldar qüvvələrin  inkiĢaf etdirilməsinə  marağını 

təmin  edirdi.  Xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  v ilayət  hakimin in  vəfatı,  yaxud 

inzibati  qaydada  vəzifədən  kənar  edildiy i  təqdirdə  yeni  hakim  yalnız  mərkəzi 

hökumətin təsdiqi, Ģahın  xüsusi fərmanı əsasında vəzifənin  icrasına baĢlaya bilərdi. 

Yerli hakimiyyət orqanları isə irsilik qaydasına əməl olun masına can atır və bir çox 

hallarda  uğur  qazana  bilird ilər.  50  ildən  artıq  bir  müddət  ərzində  Səfəvilər 

dövlətinin  paytaxtında  yaĢamıĢ  fransız  missioneri  Rafael  dü  Man  yazırdı:  "Burada 

(Səfəv ilər imperiyasında. - məsul red.) hakim olan üç zümrə - bəylərbəyilər,  xan lar, 

sultanlar vilayətləri "yeməkdədirlər". "Bu və ya digər vilayəti kim  idarə edir?" sualı 

əvəzinə, " Bu və ya digər v ilayəti "yeyən" kimd ir?" sualın ı verirlər".  

Təbriz  hakimləri  əsrin  ortalarında  çox  zaman  Səfəvi  o rdusunun  ali  baĢ 

ko mandanı vəzifəsin i də icra etməkdə idilər. Bu, A zərbaycanın cənub vilayətlərinin  

iqtisadi  imkanların ın,  strateji  əhəmiyyətinin  artması  ilə  izah  edilməlidir.  Lakin  

XVII  əsrin  sonlarına  doğru  Səfəvi  dövlətinin  ü mu mi  böhranı  Ģəraitində  iki 

vəzifənin bir Ģəxs tərəfindən bu cür icrası A zərbaycan üçün faydalı olmad ı.  Çünki 

ali baĢ ko mandan vəzifəsinin yerinə yetirilməsi zəru rəti ço x zaman Təbriz hakimin i 

Ģəhərdən  uzaqlaĢmağa  məcbur  ed ird i.  Beləliklə  ölkənin  cənub  vilayətləri  illərlə 

bəylərbəyilərin yaxın adamları  ikinci dərəcəli Ģəxslər tərəfındən idarə olunurdu. Bu 

vəziyyət  isə  Azərbaycanın  iqtisadi  və siyasi  həyatına  mənfi  təsir  göstərirdi.  Əsrin  

ikinci  yarısında  mü xtəlif  bölgələrdə  yaĢayan  əhalinin  kütləvi  Ģikayətlərinə  əsasən 

hakimlərin tez-tez dəyiĢilməsi faktı diqqətl xüsusilə cəlb edir.  

XVII  əsrin  son  onillikləri  ərzində  Osmanlı  Türkiyəsinin  Səfəv i  dövləti 

ərazilərinə  müdaxilə  təhlükəsi  aradan  qalxmıĢdı.  Çünki  Osman lı  imperiyası 

tənəzzül  mərhələsini  yaĢadığı  dövrdə  Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərin in,  Təbrizin 

idarəsi  mülki  məmurların  əlinə  keçdi.  Maliyyə  sahəsində  ixtisaslaĢmıĢ  məmurlar 

idarə iĢlərində  xüsusi fəallıq nü mayiĢ etdirirdilər. Mü xtəlif vaxtlarda Azərbaycanın 

vəziri vəzifəsində olmuĢ iki qardaĢ - M irzə Sadıq və M irzə, Ġbrah im bu sahədə xey li 

fərqləndilər  (Təbrizdə  mövcud  olan  iki  bazar  indiyədək  onların  adların ı  daĢıyır). 

Qarabağ  vilayəti  Ziyad  oğlu  Qacar  nəslin in  nümayəndələri  tərəfindən  idarə 

olunurdu.  Qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  bu  nəslin  nümayəndələri  Qarabağı  XIX  əsrin 

əvvəllərinədək  idarə  etmiĢdilər.  XVII  əsrin  30-cu  illərinin  əvvəllərində  Qarabağ 

baĢqa  tayfadan  olan  hakimin  (Davud  xan ın)  idarəsinə  verildi.  Lakin  bu  sınaq 

uğursuz oldu, Ziyadoğlu Qacai nəsli vilayətin idarəçiliyi vəzifəsində bərpa edildi.  

Bu  dövrdə  Qarabağın  siyasi  həyatı  sabitliy i  ilə  səciyyəvi  olmuĢ,  Səfəv i 

dövləti  həyatında  baĢ  vermiĢ  ağır  böhran  prosesi  bu  vilayətin  inkiĢafına  az  təsir 

---

245 

 

göstərmiĢdi. Siyasi baxımdan bu dövrdə Qarabağın vəziyyəti Gü rcüstandakı Ģəraitlə 

sıx  əlaqədar  id i.  Nü munə  üçün  göstərmək  o lar  ki,  ġah  Su ltan  Hüseynin 

hakimiyyətinin  ilk  illərində  (XVII  əsrin  90-cı  illərinin  ikinci  yarısı)  XI  Georg inin 

baĢçılığı  altında  Gürcüstanda  üsyan  baĢ vermiĢ,  Qarabağın  hərbi  hissələri  üsyanın 

yatırılmasında  iĢtirak  etmiĢdi.  Lakin  Gəncə-Qarabağ  bəylərbəyi  Abbasqulu  xan 

Ziyadoğlu  Qacarın  və  Kartli  çarı  XI  Georgin in  dostluq  münasibətləri  hadisələrin 

müsbət sonluqla baĢa çatmasında böyük rol oynamıĢdı. Bununla əlaqədar olaraq hər 

iki ö lkən in əhalisi XVIII əsri n isbətən dinc Ģəraitdə qarĢıladı.  

XVII  əsrin  əvvəllərində  ġirvan  Ģimaldan  Rusiya  dövləti  ilə  həmsərhəd  idi. 

Məhz  buna  görə  də  bu  dövrdən  etibarən  Krım  tatarların ın  Dərbənd  keçidi  ilə 

Azərbaycana  müdaxilələrinə  son  qoyuldu  və  Vl  əsrin  sonları  XVII  əsrin 

əvvəllərindən  baĢlayaraq  Moskva  dövlətinin  Azərbaycana  ticarət-iqtisadi 

müdaxiləsi  gücləndi.  Rus  ekspansiyasının  həyata  keçirilməsində  ġirvana  xüsusi 

əhəmiyyət  verilirdi.  Mənbələr  təsdiq  edir  ki,  Azərbaycan-Rusiya  ticarət  əlaqələri 

ziddiyyətli  Ģəkildə  inkiĢaf  edirdi.  Rus  dövləti  Azərbaycana  ucuz  xammal  mən bəyi 

və  əmtəələrin  əlveriĢli  satıĢ  bazarı  kimi  yanaĢır,  digər  dövlətlərin  Azərbaycana 

ticarət müdaxiləsinə əngəl törədirdi. 

XVII  əsrin  ortalarında  ruslar  ġirvanın  Ģimal  sərhədləri  boyunca  (ġimali 

Qafqazda)  bir  sıra  qalalar  tikməyə  baĢladılar.  Bu  qalalar  Rusiya  dövlətinin  strateji 

məqsədlərinə  xid mət etməli id i. Ġsfahanda, Ģah sarayında bu məlu mat narahatlıq və 

etiraz hissləri  ilə qarĢılandı. ġah  rusların həyata keçirdikləri tədbirlərə  mane olmaq  

məqsədilə  fərman  verdi.  1653-cü  ildə  Səfəv i  hərbi  hissələri  ilə  ruslar  arasında 

silahlı  toqquĢma  baĢ  verdi.  ġah ın  hərbi  qüvvələrinə  ġirvan  hakimi  Xosrov  xan 

baĢçılıq  edird i.  Rusiya  çarı  Aleksey  Mixayloviç  (1645-1676)  münaqiĢənin  inkiĢaf 

etməsinə imkan vermədi.  Rus nümayəndə heyəti Ġsfahana göndərild i.  Ruslar ġirvan 

bəylərbəyi  Xosrov  xanın  vəzifəsindən  kənar  olunması  və  edam  edilməsi  tələbini 

irəli sürdülər. MünaqiĢə 1662-ci ilədək davam etdi. 

XVII  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycanm  siyasi  həyatında  Xəzərsahili 

bölgələrə so xulmuĢ Don  kazaklarına qarĢı  mübarizə əhəmiyyətli yer tutur. 1668-ci 

ilin yayında Stepan Razinin baĢçılığı  ilə A zərbaycan ərazisinə təĢkil edilmiĢ kazak 

yürüĢləri  xüsusilə  qeyd  olunmalıdır.  Bu  yürüĢ  zaman ı  kazaklar  Dərbənddə  sahilə 

çıx-dılar,  Niyazabadı,  ġabranı  qarət  və  talan  etdilər.  Lakin  onların  Bakıya  yürüĢü 

uğursuzluqla  nəticələndi.  Stepan  Razin  güclü  müqavimətdən  ehtiyat  edərək  Ģəhəri 

təcili surətdə tərk etməli o ldu. Qarətçilər dəstəsi Xəzərin cənub sahillərinə hərəkət 

etməyə  baĢladı.  Kazak  hərəkatının  yatırılmasında  Səfəv i  dövləti  və  Moskva 

knyazlığ ı  eyni  dərəcədə  ma raqlı  idi.  Moskva  knyazlığı  üsyanı  yatırmaqla  da xili 

---