Heydə r ə LĠyev

306 

 

Hə min dövrdə Azərbaycan Ģəhərlərində saz,  ka mança, tənburf ud, gərranay, 

bərbət, tütək, qanon, dəf və s. musiqi alətlərindən istifadə o lunmuĢdur. 

Musiqiçilərdən Hüseyn ġüĢtəri Bəyani,  zurnaçalan Ustad Əsədi Hafız  Sadıq 

Bərtaq, qanonçalan Mövlana Qasım,  zurnaçalan Ustad ġahməhəmməd,  Ustad Yusif 

Mövdud,  Hafız  Laley i  Təbrizi,  cəlacəl  alətində  çalan  Hafız  Cəlacəl,  Mirzə 

Məhəmməd Kamançei, Sultan Məhəmməd Kamançei,  Sultan Məhəmməd Çəngin in 

adları dövrün yazılı mənbələrindən məlu mdur.  

Ümu miyyətlə,  orta  əsrlər  boyu  din  xadimləri  musiqin in  inkiĢafına  mane 

olmuĢlar.  Lakin  bu  və  ya  digər  hökmdarın  musiqi  çalın masın ı  qadağan  etməsi 

Azərbaycanda  ümu miyyətlə  musiqi  sahəsindəki  irəliləmən in  qarĢısını  ala 

bilməmiĢdir. Azərbaycan musiqisi  Yaxın və Orta ġərqdə də geniĢ Ģöhrət  tapmıĢdır. 

Sarı  Tağının  oğlu  bir  neçə  nəfərdən  ibarət  nümayəndə  heyəti  ilə  Ġsfahandan 

Ərdəbilə, Adam Olearini və onun dəstəsini qarĢılamağa gələrkən Adam Oleari Sarı 

Tağının  oğluna  bildirmiĢdir  ki,  burada  hər  Ģey  onun  xoĢuna  gəlir,  xüsusilə 

Azərbaycan musiqisi onu valeh etmiĢdir. 

Hələ  XV  əsrdə  azərbaycanlıların  da  Avropa  musiqisi  ilə  tanıĢ  olduğunu 

göstərən faktlar mövcuddur. 

XVI  əsrin  əvvəllərində  mərkəzləĢdirilmiĢ  Səfəvilər  dövlətinin  yaran ması 

Azərbaycan memarlığ ının inkiĢafı üçün də mühü m əhəmiyyət kəs b edird i. 

Din in aparıcı ictimai Ģüur forması olması A zərbaycan Ģəhərlərinin  memarlıq 

həllində  də  öz  əksini  tapmıĢdı:  Ģəhərlərin  əksəriyyətində  dini  təyinatlı  binalar 

izdihamlı  ticarət  küçələrində  yerləĢird i.  Orta  əsrlər  ġərqinin  ictimai  təyinatlı 

tikililərinin  səciyyəvi  növü  olan  karvansaralar  daxili  və  xarici  ticarət  əlaqələrin in 

inkiĢafı  tələbatından  doğmuĢ  memarlıq  ko mpleksləri  id i.  Ticarət  ko mpleksinin  ən 

gözəl  nü munələrindən  biri  Bakıda  yaran mıĢdı.  Altı  binadan  ibarət  bu  ko mp leks 

tipik  ġərq  memarlıq  incisi  hesab  olunmaqdadır.  Hamamlar  Azərbaycanda  geniĢ 

yayılmıĢ  ictimai  tikililərdən  idi  və  onların  fəaliyyəti  yalnız  təmizlik  funksiyası  ilə 

məhdudlaĢmırd ı.  Bunlar  habelə  müəyyən  yaĢayıĢ  yerlərin in  (məhəllələrin  və  s.) 

toplanıĢ,  qarĢılıqlı  informasiya  obyektləri  idi.  Saray  ko mpleksləri,  müdafıə 

qurğuları, körpülər də bu dövrün Azərbaycan gerçəkliyin in tərkib hissəsi olmuĢdur. 

XVI  əsrin  ilk  onilliklərinədək  A zərbaycan  memarlığının  aparıcı 

istiqamətlərindən  biri  ġirvan-AbĢeron  məktəbi  olmuĢdur.  Hərb i-siyasi  hadisələrin 

həddən  artıq  olması,  siyasi  qeyri-sabitlik  ölkənin  cənub  ərazilərində  memarlığ ın 

uğurlu inkiĢafına  imkan vermirdi. ġirvan-AbĢeron məktəbinin uğurların ın  mənbəyi  

ictima i-siyasi  həyatın  sabitliyində  və  IX  əsrdən  etibarən  tədricən  yüksələn 

ġirvanĢahlar  dövlətinin  mövcudluğunda  idi.  Bu  memarlıq  məktəbin in  mühüm 

abidələri Bakıda, ġamaxıda və Dərbənddə cəmləĢmiĢdi.  Yaxın və Orta ġərq in nadir 

---

307 

 

ansambullarından  olan  ġirvanĢahlar  saray  ko mp leksi  (Bakı)  ġirvan -AbĢeron 

memarlıq  məktəbin in  tipik  nümunəsidir.  XV  əsrin  II  rübündən  etibarən 

formalaĢmağa baĢlamıĢ bu kompleks saray, divanxana, ġirvanĢahlar türbəsi (1435), 

ovdan  (1436),  hamam  (1438),  ġah  məscidi  (1441),  Keyqubad  məscidi  və  Seyid 

Yəhya  Bakuvin in  türbəsindən  ibarətdir.  XVI  əsrin  ortalarından  baĢlayaraq 

(Səfəv ilər  dövləti  daxilən  möhkəmləndikdən  sonra)  ictimai-siyasi  fəallıq 

Azərbaycanın  cənub  vilayətlərinə  keçdi.  Bu  dönüĢ  memarlığ ın  in kiĢaf  mey illərini 

müəyyənləĢdirdi, ġirvan-AbĢeron memarlıq məktəbi aparıcı mövqeyini itirdi.  

Yeni dövlətin paytaxtına çevrilmiĢ Təbriz Ģəhəri bütün ölkənin aparıcı bədii-

memarlıq  mərkəzi  kimi  əhəmiyyətini  saxlamaqda  idi.  Ölkənin  Ģimal  vilayətlərin in 

də Səfəvilər dövlətinə tabe edilməsi Təbriz və AbĢeron memarlıq  məktəblərinə  xas 

olan ümu mi cəhətləri gücləndirdi. 

Həmin  memarlıq  məktəblərin in  memalıq  ideyaları  və  üsulları  sahəsində 

qarĢılıq lı  surətdə  zənginləĢ məsinə  dair  xey li  nü munə  nəzərdən  keçirmək 

mü mkündür. Bu baxımdan Ərdəbildəki  xatirə ko mp leksi daha çox diqqəti cəlb edir. 

Ko mpleksin  piĢtağlarında  ġirvanĢahların  Bakıda kı  saray  ko mpleksinin  memarlıq 

həllinə  bənzər  cəhətlər  vardır.  1584-cü  ildə  isə  ġirvanĢahlar  sarayının  Ģərq 

PĠĢtağında Təbriz memarlıq məktəbin in ənənələri tətbiq edilmiĢdir.  

Əski  tarixi  mərhələnin  ənənələrin in  bilavasitə  davam  etdirilməsinə 

baxmayaraq,  me marlıqda  baĢ vermiĢ  tarixi-siyasi  hadisələrlə  bağlı  yeni  tə zahürlər 

nəzərə  çarpırdı.  Səfəv ilər  dövlətini  də  feodal-teokratik  xarakteri  memarlıqda  dini-

xatirə  təyinatlı  obyektlərin  daha  çox  əhəmiyyət  kəsb  etməsinə  səbəb  olmuĢdu. 

Müqayisə üçün xatırlamaq  lazımd ır  ki,  XII-XV əsrlərin A zərbaycan  memarlığında 

memo rial cəhətlər aparıcı rol oynamıĢdır. 

Bu  dövrdə  memarlıq  formalarının  ö zündə  də  dəyiĢikliklər  baĢ  vermiĢdir. 

Həmin dəyiĢikliklər həm  memarlığ ın özünün mah iyyətindəki təmayüllərlə, həm də 

abidələrin  quruluĢu,  ko mpozisiya  baxımından  inĢa  olunmasındakı  yeni  meyillərlə 

əlaqədar  idi.  Memarlıq  quruluĢunda  həcm  elementlərinin  rolu  güclənmiĢdi.  Tağlı 

tikililərin  daha  çox  olması  dövrün  ən  xoĢagələn,  geniĢ  istifadə  edilən  memarlıq 

üsullarının  təcəssümüdür.  Memarlıq  obyektlərinin  dekorativ  tərtibatı  getdikcə 

güclənirdi.  Bu  dövrdə  həndəsi  naxıĢlardan  imtina  edilir  və  abidələrin  dekorativ 

tərtibatında  nəbati  naxıĢlardan  daha  çox  istifadə  olunurdu.  Memarlıq  tikililərində 

daĢların  oyulması  üsulundan  əsasən  istifadə  edilmirdi.  Bu  üsul  tədricən  tikililərin 

divarların ın mü xtəlif Ģəkildə təsvirlən məsi ilə əvəz olunurdu.  

XVI  əsrdə  Azərbaycan  memarlığ ının  in kiĢafı  prosesində  bir  sıra  yeni 

cəhətlər  meydana  çıxdı.  BaĢlıca  cəhət  ölkənin  cənub  vilayətlərində  tikinti  iĢlərin in 

daha  intensiv  olması  idi.  Hə min  əsrdə  bəzi  Ģəhərsalma  tədbirləri  əsasən  Cənubi 

---