Heydə r ə LĠyev

336 

 

Rusiya məmurlarını,  ilk növbədə, AbĢeronun neft quyuları  maraqlandırırdı. Rus 

qoĢunlarının Bakı qalasını almasından iki ay keçdikdən sonra ordu komandanlığında neft 

quyuları barədə xüsusi –―Reyestr" tərtib edildi. 

Həmin  sənəddə  "istifadə  olunan  qara  və  ağ neft quyuları",  istifadədən  çıxmıĢ 

"neft  quyuları", habelə  neftin daĢınması,  hər  iki  növ  neftin  qiyməti  və s.  dair  maraqlı 

məlu mat vardır. 

I  Pyotru  xüsusilə  "ağ  neft"  maraqlandırırdı.  O,  Bakını  almağa  göndərdiyi  rus 

qoĢunlarının baĢçısı general-mayor MatyuĢkinə əvvəlcədən tapĢırmıĢdı ki, "Rusiyaya ya 

bir  neçə pud  ağ  neft göndər,  yaxud da  özünlə  gətir".  Bakı  ətrafında hasil  edilən "ağ 

neftin" miqdarı barədə təsəvvür yaratmaq üçün I Pyotrun MatyuĢkinə verdiyi baĢqa bir 

əmrinə  nəzər salmaq  kifayət  edir:  "Ağ  neftdən  min  pud və  ya nə  qədər  mü mkünsə 

göndər". 

ĠnkiĢaf  etməkdə  olan  Rusiya  manufaktura  sənayesində  neftdən  əlavə,  Xəzər 

boyunda yerləĢən əyalətlərin, eləcə də ġirvanın təbii sərvətinə və burada istehsal olunan 

xa mmala da ehtiyac duyulurdu. Rusiyanın hakim dairələrini xüsusilə xam ipək, pambıq, 

yun,  təbii  boyalar,  tikinti  materialları,  metal  və  s.  maraqlandırırdı.  Bununla  əlaqədar 

olaraq  bu  yerlərin  təbii  sərvətlərini  istismar  etmək  məq sədilə  xüsusi  tədbirlər 

hazırlandı. 

Pyotr  hətta  Xəzərboyu  əyalətlərdə  bitən  bəzi  texniki  bitkilərin  Rusiyada 

yetiĢdirilməsinə göstəriĢ verdi. Bu münasibətlə  Ukraynada, HəĢtərxanda və Rusiyanın 

digər Ģəhərlərində  ipəkçiliyin  inkiĢaf etdirilməsi barədə  fərman  imzalandı.  Bu tədbir  I 

Pyotr üçün o qədər əhəmiyyətli  id i  ki, hətta tut ağaclarını qıran Ģə xsi  edam edəcəyi 

barədə qərar da verdi. Lakin Ģimalın sərt iqlimi ipəkçiliyi yaratmaq meylinə mane oldu. 

Bu hadisədən sonra Rusiyanın iĢ adamları Xəzərboyu əyalətlərdə yetiĢdirilən xam ipəyə 

daha  çox  yhəmiyyət  verməyə  baĢladılar.  Rusiyanın  rəsmi  dairələrində  belə  rəy 

yaranmıĢdı ki, ġirvanın elə bir kəndi yoxdur ki, orada ipəkçiliklə  məĢğul olun masın. 

ġirvanın  ipəkçiliyindən  istifadə  edərək  I  Pyotr  xam  ipəyi  bir  sıra  Qərbi  Avropa 

ölkələrinə, o cümlədən Ġngiltərəyə, Hollandiya, Fransa və PolĢaya ixrac etmək fıkrində 

idi. 

Öz  mövqeyini  iĢğal  etdiyi  əyalətlərdə  möhkəmləndirmək  məq sədilə  rus 

ko mandanlığı  Bakı, Astara, Salyan və Niyazabadda istehkamlar  inĢa etməyi qərara 

aldı.  Rus  mütəxəssisləri  Kür  çayında  gəmiçiliy in  inkiĢafı  və  buradan  balıqçılıq 

məqsədilə   istifadə  ed ilməsi  üçün  tədbirlə r  ha zırlad ıla r.  Azə rbaycan  və  Cənubi 

Qafqa zın  baĢqa  ölkə ləri  ilə  sıx  iqtisadi  əlaqə  yarat maqdan  ötrü  Rusiya  höku məti 

Kür  çayının  mənsəbinə  yaxın  Peterburq  kimi  bir  Ģəhəri  salmaq  fıkrinə  düĢdü.  Bu 

Ģəhər Rusiyanın Xəzər dənizi vasitəsilə ġərq ölkələri ilə apard ığı ticarətin  mərkəzi 

---

337 

 

olmalı  id i.  1723-cü  ildə  Ġranda  və  Azərbaycanda  ticarət  aparan  400  səhmdar 

cəmiyyəti  yarad ıld ı. 

Əvvəllər  ticarət  yönümlü  bu  səhmdar  cəmiyyətləri  böyük  ümid lər  verirdi. 

Cəmiyyətin  yaradıld ığı  il  Bakıdan,  Dərbənddən  və  Ənzəlidən  HəĢtərxana  140  tay 

və iki bağlama  xam ipək, 64 bağlama  iĢlən miĢ ipək, 131 tay və 192 bağlama parça 

göndərildi. 

Rusiya  özünün  iĢğal  dairəsində  ticarətin  inkiĢafı  məqsədilə  həri  cür 

vasitədən istifadə etməyə çalıĢırdı. 

1723-cü  ildə  Bakı  Ģəhəri  rus  qoĢunları  tərəfindən  iĢğal  edildikdən  sonra 

burada  komendant  üsuli-idarəsi  yarad ıld ı.  Rus  ko mandanlığ ı  tərəfındən  Bakı  və 

AbĢerona  komendant  təyin  olunmuĢ  Baryatinski  tezliklə  yerli  feodalların  neft 

quyularını  müsadirə  edərək  onları  mədaxildən  məhru m  etdi.  Ko mendantın  bu 

hərəkətindən təĢviĢə düĢən Bakı  feodalları  xarici  iĢğalçılara qarĢı üsyan qaldırmağı 

qərara  ald ılar.  Lakin  sui-qəsdin  üstü  açıldıqda  üsyanın  təĢkilatçısı,  sabiq  Bakı 

yüzbaĢısı  Dərgahqulu  bəy  qalanı  tərk  edib  qaçdı.  Rus  komendantlığ ı  üsyana  cəhd 

göstərdiklərinə görə, bakılıların bir dəstəsini Rusiyanın mü xtə lif Ģəhərlərinə sürgün 

etdi. 

Rus  komendantlığın ın  belə  bir  hərəkəti  Bakıda  və  ümumiyyətlə  Xəzərboyu 

münbit torpaqlarda  məskunlaĢmağa can atan ermənilər üçün bir  fürsət idi. I Pyotra 

müraciətlə  "yeni  əldə  olun muĢ  torpaqlarda",  xüsusilə  Bakıda  onlar  üçün  yer 

ayırmağı  xahiĢ  etdilər.  Ermən ilərin  müraciəti  1  Pyotrun  ürəyindən oldu.  Onsuz  da 

bu  yerlərdə  o,  ilk  növbədə  xristianları,  xüsusilə  ticarət  aləmində  fəallıq  göstərən 

erməniləri  görmək  istəyirdi.  Rus  tarixçisi  P.Butkov  yazır  ki,  1724 -cü  il  Ġstanbul 

müqaviləsindən  sonra  I  Pyotr  briqadir  Ru myantsevə  tapĢırmıĢdı  ki,  ermən iləri 

Xəzərboyu  əyalətlərdə  istədikləri  Ģəhərlərdə  yerləĢdirmək  gərəkdir,  lazım  gələrsə, 

yerli əhalini qovub, erməniləri həmin yerlərdə  məskunlaĢdırsın. 

Çar cənub sərhədlərdə, Xəzərboyu əyalətlərdə erməniləri yeriləĢdirməklə iki 

məqsəd güdürdü: həm cənubdan qismən ərazin in əmin-aman lığ ını təmin etsin, həm 

də  ticarətdə  olan  ermənilərin  xid mətindən  faydalansın.  Ermənilərin  ġirvana 

köçürülməsi  təkcə  I  Pyotrun  istəyi  deyil,  eyni  zamanda  onların  bilavasitə 

arzusundan da irəli gəlird i.  P.Butkovun yazdığına görə, ermənilər üç dəfə I Pyotra 

müraciət edib "yalvarmıĢlar  ki, onlara Xəzər dənizi sahillərində daimi yaĢayıĢ üçün 

yer versin". 

1  Pyotr  1724-cü  il  noyabrın  14-də  general-mayor  Kropotova  xüsusi  əmr 

vermiĢdi.  Əmrdə  deyilirdi:  " Erməni  xalqı  bizdən  xah iĢ  etmiĢdir  ki,  biz  onları  öz 

himayəmizə qəbul edib torpaqlar ayıraq, ona görə də sizə tapĢrıram  ki, əgər erməni 

xalq ı bəyəndiyi yerdə yaĢamaq istəsə, ona kömək edib  ləyaqətlə qoruyun, elə rəftar 

---