Heydə r ə LĠyev

37 

 

Həsəni  bir  ço x  cəzalara  məru z  qoydu,  onun  alın maz  qalala rın ı  dağıtdırdı.  Həsən 

yalnız Buqaya xeyli qızıl və gü müĢ verdikdən sonra ondan yaxas ını qurtara bildi. 

Nəhayət,  Həsən-Cəlal  özü  üçün  qüdrətli  himayəçi  tapmağa  müvəffəq  oldu. 

Qızıl  Orda  xanı  Batının   oğlu,  xristian  Sartak  tezliklə  öz  həmdin lərinin 

müdafiəçisinə  çevrildi.  Həsən-Cəlalın  irsi  mü lkləri  olan  "Cəraberd,  Akana  və 

Qarqar  onun  özünə  qaytarıldı".  Xaçın  hökmdarı  alban  katolikosu  Nerses  üçün 

mühü m  imt iyazlar  almağa  nail  oldu.  Cəlalın  Sartakla  əlaqəsi  alban  hökmdarının 

vəfatınadək davam etdi. 

Arqunun məkrli əməlləri  Həsən-Cəlalı uzaq səyahətə çıxmağa  -Ali  monqol 

xaqanı  Munkenin  sarayına  getməyə  vadar  etdi.  1255-ci  ildə  -  Batı  xanın  vəfatı 

ilində Sartak Munkenin  sarayına getdi. Bu zaman Həsən-Cəlal ö z arvadı və oğlu ilə 

birgə  Qızıl  Ordada  id i.  Həsən  fürsətdən  istifadə  etməyi  qərara  aldı  və  Sartakla 

birlikdə  Monqolustana  yollandı.  Munke  Həsən-Cəlalın  knyazlıq  etməsi,  mü lkə 

sahib olması haqqında fərman verdi. 

Arqun  Monqolustana  çağırıldı,  ağır  ittihamnamə  ilə  məh kəməyə  verildi. 

1256-c ı  ildə  Arqunla  ya xĢı  münasibətlərdə  olan  Smbat  Orbelian  Munkenin 

sarayına səfəri zamanı Arqunu azad etdirə b ild i. 

Nəticədə  Arquna  qarĢı  düĢmən  münasibətdə  olan  iki  hakim  edam  olundu, 

keçmiĢ müttəhim  isə əvvəlki səlahiyyətləri  ilə Qafqaza qayıtdı.  Həsən-Cəlal yalnız 

beĢ ildən sonra vətəninə dönə bildi.  Lakin tezliklə o, Arqun tərəfindən ələ keçirildi 

və dözülməz iĢgəncələrə məru z qald ı. 

Həsənin  qızı  Ruzu kan  atasını  xilas  etmək  üçün  "böyük  və Ģərəfli  hökmdar, 

xristianların  ümidi  və  pənahgahı  olan"  Hülakunun  arvadı  Doquz  xatunun  yanına 

getməyə tələsdi (Hü lakunun arvadı  xristian idi).  Bundan xəbər tutan Arqun Həsəni 

gecə  ikən  öldürmək  üçün  sərəncam  verdi.  Həsən -Cə la lı  oynaqlarından  hissə-hissə 

doğradılar. Həsən-Cəlalın oğlu  Atabəy qətlə yetirilmiĢ atasının cəsədinin hissələrini 

almağa  və  Qanzasara  aparmağa  müvəffəq  oldu.  Həsən-Cəlalın  cəsədi  1261-ci  ildə 

Qanzasardakı nəsli məzarlıqda torpağa tapĢırıld ı. 

Təqribən  bütün  sonrakı  alban  katolikosları  və  Həsən-Cəlal  nəslinin 

nümayəndələri  Qanzasarda  dəfn  olunmuĢlar.  Bunu  məzar  lövhələri  üzərindəki 

yazılar təsdiqləyir. 

XV  əsrdə  alban  Həsən-Cəlalın  nəsli  (Cəlalilər)  Qaraqoyunlu  CahanĢahdan 

"məlik"  titulu  aldı.  Sonralar  Cəlalilər  nəsli  beĢ  mu xtar  alban  feodal  knyazlığ ına  - 

məlikliyinə  parçalandı  (Gülüstan,  Cəraberd,  Xaçın,  Vərəndə,  Dizaq  məliklikləri). 

"Məlik" titulu soyadlarına əlavə edilirdi (Məlik-Yeqanov, Məlik-ġahnazarov və s.). 

Ġslamı  qəbul  etmiĢ  bu soyadlar  Azərbaycan soyadları  hesab  edilirdi.  Əlamətdardır 

ki,  məlikliklər  yalnız  Qarabağ  üçün səciyyəvidir,  yəni  bu siyasi  qurumlar  əzəldən 

---

38 

 

Qarabağda  meydana  gəlmiĢdir.  Sonra lar    XVII-XIX  əsrlə rdə  mə liklərə  Ġrəvanda, 

Sünikdə, ġəkidə də təsadüf olunur ki, bu da Ģübhəsiz, həmin  məliklərin miqrasiyası 

ilə bağlıd ır. 

Erməni  tarixĢünaslığında  dəfələrlə ,  həqiqətin  əksinə  olaraq,  mə liklik 

institutunu "erməni gerçəkliyi" üçün səciyyəvi hadisə kimi qələmə vermək cəhdləri 

olmuĢdur.  Azərbaycan,  habelə  erməni  feodal  nəsillərinin  tədqiqi  sübut  edir  ki, 

Kiçik Asiya və Ġrandakı erməni  müh itində  məliklər  mövcud olmamıĢdır.  Bu siyasi 

qurumlar yaln ız son orta çağlarda Xaçın vilayətində yaĢamıĢ alban feodal nəsilləri 

üçün xasdır. Özü də həmin nəsillər Həsən-Cəlal nəsli ilə, daha qədimlərdə isə alban 

Mehranilər və alban ArĢakilər sülalələri ilə bağlıd ır. 

Erməni  tarixçiləri  məliklərin  ermən i  mənĢ əli  olduqlarını  sübut  etməyə 

çalıĢaraq,  XVII-XIX  əsrlərdə  Ġrəvandan,  Sünikdən  və  Qafandan  olan  məlik 

nəsillərini  nü munə  kimi  irəli  sürürlər.  Lakin  mə lu mdur  ki,  bu  məliklərin  hamısı 

Arsaxdan - Qarabağdan çıxmıĢla r. 

Məlik  istilahına  gəldikdə  isə  qeyd  olunmalıdır  ki,  bu  istilah  Qaraqoyunlu 

hərbi-köçəri  əyanlarının  ictimai-hüquqi  normaların ın  doğurduğu  nəticələrdən 

biridir.  Erməni gerçəkliyi üçün iĢ xan, tanuter, paron istilahları səciyyəvidir. Aydın 

Ģəkildə  görünür  ki,  XV  əsrdə  alban  feodal  əyanları  məlik  istilahın ı,  məlik 

institutunu  xüsusi  məqsədlə  qəbul  etmiĢdilər  və  bu  hal  onların  özlərini 

ermənilərdən fərqləndirmək istəyinin nəticəsi olmuĢdur. 

Əlamətdardır  ki,  Həsən-Cəlal  nəsli  XV  əsrədək  Xaç ında  dünyəvi 

hakimiyyətə  malik  olmuĢ,  XV  əsrdən  (nəslin  beĢ  məlikliyə  parçalan masından) 

sonra isə bu nəslin nümayəndələri  Qan zasarda yerləĢən Alban avtokefal (müstəqil) 

apostol  kilsəsinin  patriarx-katolikosları  vəzifələrini  yerinə  yetirmiĢlər.  Yən i  onlar 

bu  zamandan  etibarən  -  1836-cı  ildə  Alban  kilsəsinin  ləğv  olunmasınadək  Arsax-

Xaçın knyazlığ ının ruhani rəhbərlərinə çevrilmiĢ dilər. 

Beləliklə, IX-XV əsrlərdə Xaçın  knyazlığ ı alban  xristian əhalisinin  mühü m 

siyasi,  mədəni-mənəvi  mərkəzi  olmuĢdur.  Bu  əhali  özünün  ərazi,  siyasi,  dini 

vəhdətini,  alban  özünüdərkin i  qoruyub  saxlaya  bilmiĢdi.  Ġ.P.PetruĢevskinin  haqlı 

qeyd  etdiyi  kimi,  "Qarabağ  (Arsa x)  heç  bir  za man  e rməni  mədəniyyəti 

mərkəzlərinə mənsub olmamıĢdır" (ku rsiv redaktorundur).  

Teymur  və  ToxtamıĢın  hücumları.  Azərbaycan  xalqının  istilaçılara 

qarĢı  mübarizəsi.  XIV  əsrin  70-80-ci  illərində  Azərbaycandakı  siyasi  sabitsizlik 

Əmir Tey murun və To xtamıĢın bu ölkəyə hücumu üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı. 

Teymur  1385-c i ildə bir sıra qonĢu dövlət baĢçılarına  məktub göndərdi və onlardan 

tabe  olmağı  tələb  etdi.  Xorasan  hakimi  ġahvəli  ətraf  v ilayətlərin  hakimlərinə  (o 

cümlədən  Azərbaycan  hökmdarı  Cəlairi  sultanı  Əh mədə)  xəbər  göndərərək 

---