Heydə r ə LĠyev

178 

 

vəzifəsi  olan  cihad  elan  olundu.  Belə  ki,  Osman lı  feodalları  üçün  "kafır" 

adlandırılan  Ģiələri  öldürməyə  və  onların  əmlakını  qarət  etməyə  "qanuni"  əsas 

yarandı.  I  Səlim  Ərdəbil  təriqətinin  tərəfdarları  olan  Kiçik  Asiya  Ģiələrini 

qabaqcadan  kütləvi  Ģəkildə  amansızcasına  qırdırd ı  və  arxadan  təhlükəsizliy i  təmin 

etdi (tam olmayan məlu mata görə, 40 minə qədər adam öldürülmüĢdü). 

Yü rüĢə  baĢlayan  Osmanlı  ordusu  say  etibarilə  ġah  Ġs mayılın  qoĢunundan 

çox id i. Buna görə də Ġs mayıl ilk mərhələdə düĢmənlə açıq döyüĢdən çəkindi. Onun 

göstəriĢi  ilə  qızılbaĢ  sərkərdələri  geri  çəkildilər,  əhalin i  köçürdülər,  ərzaq  və  yem 

ehtiyatlarını  məhv  etdilər,  su  mənbələrin i  yararsız  hala  saldılar.  Ġsmay ıl 

"yandırılmıĢ  torpaq"  taktikası  ilə  Osmanlı  ordusunu  viran  qalmıĢ  əraziyə  cəlb 

etməyə,  onları  qarĢıdakı  q ıĢda  çətin  vəziyyətə  salmağa  çalıĢırdı.  Lakin  bu  taktika 

özünü qismən doğruldurdu. I Sultan Səlim Osman lı əsgərlərini Ģərqə doğru hərəkətə 

məcbur etmək üçün kütləv i edamlardan  çəkin mird i.  

Əsas döyüĢ 1514-cü  il avqustun 23-də Maku Ģəhəri yaxın lığ ındakı  Çald ıran 

düzündə  baĢ  verdi.  Osmanlı  və  qızılbaĢ  mənbələri  qərəzli  Ģəkildə  öz  qüvvələrini 

azaltmıĢ,  qarĢı  tərəfın  sayını  artırmıĢdır.  Ġdris  Bidlisinin  verd iyi  ən  dolğun 

məlu mata  görə,  Os manlı  ordusunda  100  min,  qızılbaĢlarda  isə  40  min  nəfər 

döyüĢçü  olmuĢdur.  Sultan  Səlim  yaln ız  ordusunun  sayına  görə  deyil,  həm  də 

Avropa tipli  hərbi  təĢkilatı  ilə  də  Ġsmayıldan  üstün  idi,  osmanlıların  sərəncamında 

qızılbaĢlarda  olmayan  böyük  top xana  vardı.  Yen içərlərin  və  topların  atəĢi 

qarĢısında  Ġsmayılın  əsas  qüvvəsini  təĢkil  edən  qızılbaĢ  süvariləri  aciz  qaldılar. 

Məhz  bu  amil  döyüĢü  Sultan  Səlimin   xeyrinə  həll  etdi.  Salnaməçilərin  xəbər 

verdiyinə görə, bu döyüĢdə ġah Ġsmayıl və qızılbaĢlar böyük hünər və qəhrəmanlıq 

nümunələri  göstərdilər.  DöyüĢün  qızğın  çağında  ġah  Ġsmayıl  Osman lı  ordusunda 

özünün  bahadır  gücü  və  igidliyi  ilə  məĢhur  olan  Əli  bəy  Malqucoğlu  ilə  üz-ü zə 

gəldi.  ġah  Ġsmayıl  qılıncla  onun  baĢına  elə  bir  zərbə  endirdi  ki,  "baĢ  dəbilqə  ilə 

birlikdə iki h issəyə parçalandı, Ģahın qılıncı isə onun sinəsini dəldi". VuruĢ manın ən 

faciəli  anında,  top  mərmiləri  ġah  Ġs mayılın  döyüĢçülərini  məhv  etdiyi  bir  vaxtda 

bəzi  q ızılbaĢ  sərkərdələri  meydanı  özbaĢına  tərk  etdilər.  Lakin  ġah  Ġs mayıl  geri 

çəkilməd i və döyüĢçülərini topların üzərinə hücuma apardı.  O, q ılıncı ilə bir-b irinə 

zəncirlən miĢ topların  arasından özünə yol açdı, lakin dəvələrin və qatırların "divarı" 

qarĢısında dayanmağa məcbur o ldu. Çiynindən və əlindən yaralan mıĢ Ġs mayıl atın ın 

müvazinətin i  itirməsi  nəticəsində  atla  b irlikdə  yerə  sərild i.  Os manlı  əsgərləri  ona 

tərəf atıldılar, lakin ġah Ġsmay ıl, Sultan Əli Mirzə tərəfindən xilas edildi. Su ltan Əli 

Mirzə ġah Ġs mayıla həm  zahirən, həm də geyimi  ilə ço x o xĢayırd ı.  O, " mənəm ġah 

Ġsmayıl"  qıĢqıraraq  əsgərləri  öz  arxasınca  apara  bildi.  Beləliklə,  ġah  Ġsmayıl  300 

nəfər qızılbaĢla mərəkədən çıxıb geri çəkildi. 

---

179 

 

Çaldıran  döyüĢündə  tərəflərin  itkiləri  haqqında  məlu mat  ziddiyyətlidir. 

Salnaməçi  Bicənin  məlu matına  görə,  vuruĢmada  3  min  Os manlı  əsgəri  və  2  min  

qızılbaĢ  öldürülmüĢdür,  lakin  bu,  Ģübhəsiz,  azald ılmıĢ  rəqəmlərd ir.  Səfəv ilər 

özlərin in  bir  sıra  istedadlı  sərkərdələrini  -  Məhəmməd  bəy  Ustaclını,  Hüseyn  bəy 

Lələni, Xad im bəy  Xülafən i,  San Pirə  Ustaclını itird ilər.  Os manlı sərkərdələrindən 

Ru meliya  bəylərbəyi  Həsən  paĢa,  Üveys  bəy,  Malquçoğlu,  Süleyman  bəy  və  b. 

həlak  o ldular.  Sultan  Səlimin  ə mri  ilə  əsir  düĢmüĢ  qızılbaĢlar  amansızcasına  qətl 

edildilər. Su ltan Səlim M isir sultanına, özbək Ubeydulla  xana,  Krım  xanına qələbə 

münasibətilə fəthnamələr göndərdi. 

Sentyabrın  6-da  Sultan  Səlim  Səfəvilər  dövlətinin  paytaxtı  Təbrizə  daxil 

oldu,  lakin  bir  həftədən  sonra  geri  döndü.  QıĢın  ya xın laĢması,  ə rzaq  qıtlığı  və  ən 

nəhayət,  qızılbaĢ  döyüĢçülərinin  vətən  torpağı  uğrunda  misilsiz  ig idliyi  Sultan 

Səlimi Azərbaycandan tezliklə çıxmağa vadar etdi. Bundan əlavə, əsgərlər  arasında 

Ģiə  tərəfdarları  da  az  deyild i  və  onlar  Sultan  Səlimə  qarĢı  hətta  sui-qəsdə  də  cəhd 

göstərdilər.  Su ltan  Səlim  geri  dönərkən,  bir  neçə  min  mah ir  Təbriz  sənətkarını 

ailəliklə  əsir  alıb  Türkiyəyə  apardı.  QızılbaĢ  əyanlarının  evləri  və  əmlakı  qarət 

edildi. 

Çaldırandan  sonra  ġah  Ġsmayıl  Sultan  Səlimlə  sülh  münasibətləri 

yaratmağa cəhd göstərdi. Lakin onun Səlimin ardınca göndərdiyi qızılbaĢ səfirləri 

Nurəddin Əbdülvahab, Qazi Ġsa və ġükrulla Muğani həbsə atıldılar.  ġah Ġsmayılın 

məktubunu gətirən Kəmaləddin  Hüseyn bəy və Bəhram ağanın elçiliyi də cavabsız 

qaldı.  Su ltan  Səlimin  mövqeyi  barıĢ maz  id i.  Bəzi  məlu mata  görə  o,  yeni  yürüĢə 

hazırlaĢırdı. 

Çaldıran  məğlubiyyəti  Ġsmay ılın  hərbi-siyasi  nüfuzuna  ciddi  zərbə  vurdu, 

bu  uğursuzluq  onun  Kiçik  Asiya  qızılbaĢlarından  özünün  müttəfiqi  kimi  istifadə 

cəhdinin puç olduğunu göstərdi. 

Osmanlı  sultanının  təcavüzkar  siyasəti  ilə  ü zləĢən  ġah  Ġsmayıl  Cənubi 

Qafqazda  öz  siyasətini  fəallaĢdırdı.  Onun  Cənubi  Qafqaza  müdaxiləsi  bu 

istiqamətdə  Os manlı  ekspansiyasını  dəf  etmək  üçün  öz  mövqelərini 

möhkəmləndirmək  cəhdi  ilə  bağlı  idi.  Öz  aralarında  mübarizə  aparan  gürcü 

çarlarının  yardım  məqsədilə  ona  müraciəti  müdaxilə  üçün  bəhanə  oldu.  QızılbaĢ 

Əmiri  Div  Su ltan  Ru mlu  Gürcüstana  üç  dəfə  (1516,  1517  və  1521-ci  illər)  yürüĢ 

etmiĢdi. Sonuncu yürüĢ Kaxeti çarı  Levanın basqını nəticəsində ġəki hakimi  Həsən 

bəyin  Ġsmayıla  kö mək  üçün  mü raciəti  ilə  əlaqədardır.  1521-ci  ildə  Naxçıvana, 

Ġsmayılın  yanına  gəlmiĢ  gürcü  çarları  (Levan,  Kvarkvare,  Dav id  və  Manuçar) 

ondan asılılığ ı qəbul etdilər.  1519-cu  ildə ġəki hakimi  Həsən bəy də qərb qonĢuları 

ilə mübarizədə yard ımına arxalandığ ı Ġs mayıldan asılılığ ı qəbul etmiĢdi.  

---