“Hidrologiya”

müşahidə    məlumatları    şəklindədir. Cənubi Amerikanın ¼  hissəsi hidroloji 
cəhətdən ən zəif öyrənilmiş ərazilərdir. İndoneziya, Yeni Zelandiya və Kanadanın  
şimal hissəsi də çox pis öyrənilmişdir. Bu ərazilər haqda məlumat o qədər azdır ki, 
su balansının hətta kiçik miqyaslı xəritələrini belə tərtib etmək mümkün deyildir. 
Burada ancaq çox böyük çayların su sərfləri ölçülür. Misal olaraq Amazon çayını 
göstərmək  olar. Belə  ərazilər üçün çay axını interpolyasiya əlaqələrinə görə 
hesablanmış böyük çayların  məlumatlarından  alınan  nəticələrə  nəzarət məqsədi 
ilə istifadə edilmişdir. 
Yerin quru hissəsinin təqribən yarısı üçün çay axımı və onun yeraltı toplananı 
(yeraltı axım) haqda  məlumat kifayət qədərdir. Bu ərazilərdə  yeraltı axın 
hesablamaq üçün çayların hidroqrafı qurulur və bu hidroqraflar çayların qida 
mənbələrinə  görə parçalanır. Qurunun təqribən 10%-i üçün yeraltı axın 
hesablamaq üçün orta aylıq su sərflərinə görə hidroqraflar qurulmuş  və sonra bu 
hidroqraflar  parçalanmışdır.  
Təbiidir ki, çay axımının normasını hesablamaq üçün bütün çaylarda eyni bir 
müşahidə dövrü seçmək mümkün deyildir. Əslində bu heç lazım da deyil, çünki 
Yer  səthinin  quru  hissəsi  çox  böyükdür  və qurunun  müxtəlif  hissələrində  
azsulu  və  çoxsulu  dövrlər  eyni  illərdə  müşahidə  olunmur. 
Keçmiş SSRİ-nin, ABŞ-ın və Avropa ölkələrinin  çaylarında 80-100 illik 
müşahidə dövrü 30-50 ilə  bərabərdir. Göstərilən  ərazilərin çaylarının axım 
normasını hesablamaq üçün elə hidroloji sıraların orta  qiyməti tapılmışdır. Lakin 
nəzərə almaq lazımdır ki, son 20-30 ildə insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində 
çayların rejimi dəyişir, daha doğrusu, çaylardan su götürüldüyünə görə su sərfləri 
azalır.  Nəticədə  hidroloji  sıraların  orta  qiyməti  azalır. 
Su mənbələri və ehtiyatlarının düzgün qiymətləndirilməsi üçün onların 
hidrologiyasının hərtərəfli öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Respublikamızın  ərazisindəki axan Kür və Araz çayları haqqında qədim yunan 
alimlərindən olan Heradot, Stabon və b. əsərlərində ilk məlumatlar verilir.  
Suvarma  əkinçiliyinin inkişafı ilə  əlaqədar  olaraq  hələ VI-VII əsrlərdə    bəzi 
çayların  axım xüsusiyyətləri  nəzərə  alınmaqla  bir sıra  kanallar çəkilir. Bunların 
içərisində  Arazdan  başlanan  Kovurarxı göstərmək olar. XIX  əsrin  əvvəllərinə  
kimi olan dövrdə Azərbaycanın su mənbələri  haqqında olan əsasən səyyahların 
əsərlərində verilmiş məlumatlarından   ibarət idi. Cihazlarla aparılan ilk ölçü işləri 
1814-cü ildən başlayıb Kür çayının  mənsəbindən Mingəçevirə kimi olan 
hissəsinin gəmiçiliyə yararlı olmağını öyrənməkdən ibarət olub. 1860-ci illərdə 
ingilis alimləri Belli, Qabb və d. tərəfindən  Kür hövzəsinin bir çox çaylarının  
hidroloji tətqiqi aparılır. 1886-cı ildə M.A Gersevanova  tərəfindən  və “ Qafqaz 
ölkəsinin hidoqrafiyası ” kitabı  tərtib olunur. Bu kitabda  müxtəlif  təşkilatların ( 
əkinçilik, balıqçılıq, gəmiçilik, dəmir yolu və s.) çaylarda apardığı  bütün ölçü 
işləri daxil edilir. 1890-cı ildə Qafqazda  təşkil edilmiş, sonralar su  idarəsi  
adlanan “ Müfətişliy” in fəaliyyətində su  anbarlarının  öyrənilməsi  xüsusilə qeyd 
etmək  lazımdır. 
         Respublikamızda ilk hidrometrik məntəqələr Kür üzərində Yevlax, Zərdab və 
Sabirabadda 1888-ci ildə, Səlyanda isə 1898-ci ildə təşkil edilmişdir. 
 
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

        1910-1916-cı illərdə su idarəsi Arazdan başlayan Yuxarı Muğan (Əzizbəyov), 
Orta Muğan və Aşağı Muğan kanallarının çəkilməsilə əlaqədar olaraq Kür, Araz, 
Samur, Türyançay, Tərtər, Qarqar, Əlincəçay, Qudyalçay, Pirsaat, Zəyəmçay,  
Girdimançay  və  Bolqarçayda hidrometrik məntəqələr təşkil edir. 1911-ci ildən 
başlayaraq hidroloji kəşfiyyat işlərinin nəticəsi hər il Qafqaz su idarəsinin 
“hesabat”larında və “bülleten”lərində  dərc edilir. Bu dövr ərzində  cədvəllər, 
qrafiklər və xəritələrlə müşayət edilən 42 hesabat dərc edilir. 
        Su idarəsinin  1913-cü ildən  “Əsərləri” içərisində  A.M Essenin “ hidrometik 
məlumatın  statistik  üsul  ilə işənməsi”, “Daşqınların öyrənilməsi”  və  xüsusən də  
“ Zaqafqaziyanın  hidroqrafiyası”  daha  maraqlıdır. Bu əsərdə Azərbaycanın  29 
çayının  qısa hidroqrafik   xarakteristikası və  xəritələri verilmişdir. 
     1928-ci ilin  axırlarında  yaxın hidrometrik məntəqələrin  sayı  92-yə  çatır və 
bunların  40-da çay axımı    öyrənilir. Hidrometeoroloji  məntəqələr  şəbəkəsi  
həmin  idarəyə  verilir. Həmin ildə  respublikada  Azərbaycan və  Xəzər 
hidrometeoroloji  institutları    təşkil edilir. 1933-cü ildə  bu  iki institut 
birləşdirilərək  Azərbaycanda  vahid  hidrometeoroloji  Xidmət  İdarəsi  yaradılır. 
     1931-ci ildən  su  kadastrının  tərtib   edilməsinə  başlanır  və   1935-ci ilə kimi  
olan  müşahidə  məlumatları  nəşr  etdirilir. 1936- cı ildən   başlanaraq  “ hidroloji 
illiklər”  nəşr  olunur. “Su  kadastrı “ və “hidroloji illiklər”in  məlumatları  
tətqiqatların  genişlənməsinə      və müşahidələrin  sistemli  yekunlaşdırılmasına  
imkan verir.  Bu  tədqiqatların   çox hissəsi    bütün    SSRİ,  o  cümlədən  
Azərbaycan  ərazisi  üçün  Dövlət  Hidroloji   İnstitutu  tərfindən  yerinə  yetirir. 
Su  kadastrı    məlumatlarına  əsasən  B.D.Zaykov  və  S.Y  Blinkov  axımın 
xəritəsini  tərtib etmişlər.1937-ci ildə V.L. Sokolovskinin  SSRİ    çaylarının  yaz  
daşğınlarının  maksimal  axım  xəritəsi, 1938-ci ildə    M.İ. Lvoviçin  qida  
mənbələrinə  görə  SSRİ      çaylarına  təsnifatı, 1944-cü ildə V.K Davidov  
tərəfindən T.İ.  Şamov  tərəfindən, SSRİ    ərazisinin  bütün  çaylarının  asılı 
gətirmələri  haqqındakı    məlumatları, 1951-ci ildə isə    çay  gətirmələrinin  
qranulometrik  tərkibi   əsərini  nəşr etdirir. Təbii  suların  kimyəvi  xassəsinə  həsr 
olunmuş  tətqiqatı  O.A. Alyekin  1948-ci  ilədək  nəşr  etdirir. Bu  dövrlərdə  çay  
yatağının  dinamikası  və axım  xüsusiyyətləri  barədə   bir sıra   nəzəri  tətqiqatlar  
meydana   gəlir.  
        Azərbaycan  EA  coğrafiya  İnstitutu  1945  ildən  başlayaraq  respublika  
çaylarının  və  göllərinin  mükəmməl  hidroqrafiyasını  isə  öyrənmək  məqsədilə  
tədqiqat   işlərinə    başlanmışdır. 1952-ci ildən isə    Azərbaycan  hidrometoroloji  
xidmət  idarəsi,   dövlət  hidroloji   institutu  və    Azərbaycan  EA  Coğrafiya  
İnstitutu  bu  işlərin  birlikdə   görürlər. Aparılan  işlərin  nəticəsi 
  “Azərbaycanın  
hidroqrafiyası”  adlı  4-cildlik  kitab  kimi  nəşr  edilmişdir. 1946-47-ci  illərdə  
çayların  orta  illik  axım  və  əmsalı  xəritələri   və  sonra   isə su  enerjisi  kadastrı   
tərtib  edilir. Bu   məlumatlar    əsasında  Energetika  İnstitutu  Azərbaycan  
çaylarının  hidroenerji  ehtiyatlarına  aid  monoqrafik  əsər  dərc  etdirir. 
Tətqiqatçılar  tərəfindən  sonralar  çay  gətirmələri      və suda həll  olunmuş  
maddələr  öyrənilir. 
 
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---