Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Folklorşünaslığa giriş
- Almaz H əsənqızı
Folklorşünaslığa giriş 31 folkloru da h əm şifahi, həm yazılı fars ədəbiyyatına ciddi şəkildə təsir göstərdi. Belə ki, İran ədəbi dilinin məşhur abid əsi Əbilqasım Firdovsinin “Şahnamə”sində türk folk- lorunun t əsiri açıq görünməkdədir. “İran-Turan mücadilə- l ərinə aid hekayətlərdəki turanlı qəhrəmanlar da tamamilə türk q əhrəmanlarından sayılmışdırlar. Hələ Qaraxanlı türk dövl ətinin kültür həyatı və bilxassə dastan ədəbiyyatı növü üz ərində ağır basan İran təsiri istər-istəməz bu dövlətə aid olmayan İran mənşəli bir çox rəvayət və tarixi gələnəklərin türk Qaraxan lılar hesabına keçirilməsinə asanlıqla yol aç- mışdır” 35 . Daha bir m əsələyə ayrıca diqqət yetirilməlidir. Bu gün h ələ də öz doğma dilində məktəbi, kütləvi nəşrləri, tədqiqat institutları olmayan Güney Azərbaycanda ana dilinin fars- canın təzyiqinə davam gətirməsi və öz əvvəlki təravətini itirm əməsi də, bir çox hallarda, folklorun güçü ilə başa g əlməkdədir. Hələ müasir dövrümüzdə belə Güneydə yara- nan yazılı ədəbiyyat fars tərkibləri ilə dolub daşarkən, əsr- l ərin sınağından çıxmış xalq ədədbiyyatı örnəkləri öz əv- v əlki məsumluğunu qorumaqdadır, Kiçik bir örnək: T əbrizin küçələri dolanbadolan, Qaragilə, dolanbadolan, Əgər məni sevirsən, get ayrı dolan, Qaragilə, get ayrı dolan, N ə mənə qız qəhətdir, nə sənə oğlan, Qaragilə, n ə sənə oğlan. 35 Ahmet Caferoğlu. İranla Turanın paylaşılamayan Şirini, “Şarkiyat Mecmuası”, İstanbul: 1972, VII, s.59-60 Almaz H əsənqızı 32 Qızılgül əsdi, səbrimi kəsdi. Sil gözün yaşın, Qaragilə, ağlama, bəsdi. Əslində fars təsirindən bəhs etməyimizin əsas səbəbi Güney Az ərbaycanın böyük bir basqı altında olmasının bir daha xatırladılması niyyətindən irəli gəlir. Az ərbaycan türkcəsinin tarixi mənzərəsini təsəvvür etm ək baxımından folklor əvəzsiz bir mövqeyə malikdir. Bel ə ki, bir çox hallarda dildəki sözlərin etimologiyasını d əqiqləşdirmək və ya ayrı-ayrı problemləri aydınlaşdırmaq üçün folklor örn əkləri mühüm rol oynamaqdadır. Fikrimizi əyaniləşdirmək üçün bir neçə fakta nəzər salaq. Aşıq Abbas Tufarqanlının ustadnamələrindən birində bu gün heyrətlənə bil əcəyimiz bir məqam var: Qoçaqdan olmusan, qoçaq olginan, Qadadan, baladan uzaq olginan. S ən igid ol, mərd ol, alçaq olginan, Dem ə pulum çoxdu, varım yaxşıdı. Müasir lüğət tərkibində “alçaq” kəlməsinin məna tutumu b əllidir, lakin bu şeir həmin sözün tarixi etimo- logiyasını dəqiqləşdirir. Belə ki, mətndəki “alçaq” kəlməsi əslində “sadə olmaq” mənasında işlənmişdir. Bu söz həmin m ənanı müasir dövrümüzdə də bəzi, xüsusən cənub qrupu dialektl ərində işlənən “alçaqkönül” birləşməsində mühafizə etmişdir. “Ya xşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yax- şılıq ər kişinin işidir” atalar sözü folklorşünaslar üçün olduğu qədər dilçilər üçün çox əhəmiyyətlidir. Burada işlənən iki söz bu gün əvvəlki mənasından uzaqlaşsa da, Folklorşünaslığa giriş 33 atalar sözü onların tarixi məzmununu (kişi – adam, ər –igid) qoruyub saxlamaqdadır. Folklor araşdırmaları üçün də dil çox əhəmiyyətlidir. B əzən hər hansı bir xalqa aid olan ənənələr, mərasimlər ta- rixin amansız keşməkeşlərinə davam gətirərək mənşəyini qoruya bilm əmiş, unudulmuş və ya unutdurulmuşdur. “Bu t əqdirdə folklor araştırmalarının əsas açarını dil təşkil et- m əkdədir. Dil folklor və xalqiyyatımızın mənşəyini ara- maqda iki başlıca yolla bizə yardımçıdır. Birincisi, müxtəlif ad ət və baxışları təsvir edən istilahlar və ifadələr yolu ilə, ikincisi, türk xalq ədəbiyyatının qafiyəsini təşkil etməsilə” 36 . M əşhur Azərbaycan şairi Məmmədhüseyn Şəhriyarın (1906-1988) “Heyd ərbabaya salam” poemasında bir məqa- ma diqq ət yetirək: Bayram idi, gec əquşu oxurdu, Adaxlı qız bəy corabı toxurdu. H ər kəs şalın bir bacadan soxurdu, Ay n ə gözəl qaydadı şal sallamaq, B əy şalına bayramlığın bağlamaq. H ələ keçən əsrdə, yəni çox da uzaq olmayan tarixdə yazılan bu məşhur ədəbi dil nümunəsində bir neçə xalq ənənəsi əbədi yaşamaq hüququ qazanıb. Novruz bayramı günl ərində evlərin bacalarından şal sallamaq, ona hədiyyələr bağlamaq, adaxlı qızların nişanlıları üçün corab toxuma (oxu: öz əllərilə hədiyyə hazırlamaq) adəti, bəy şalına xüsusi b əxşişlərin qoyulması və s. müasir dövrümüzdə artıq unu- 36 Mühacir ətdə folklor araşdırmaları. I kitab, tərtib edən: Almaz H əsənqızı, Bakı: Elm və təhsil, 2015, s.83 Almaz H əsənqızı 34 dulmaq üzr ədir. Bəzi bölgələrdə çərşənbələrdə qapılara papaq atılması bu şeirdəki adətin təhrif olunması nəticəsində meydana çıxmışdır. Çünki papaq türklərin ən çox dəyər verdikl əri, mənəvi çəkisi yüksək olan geyimdir və onun yerl ərə atılması türk əxlaqına yaddır. Ba şqa məqamlara da diqqət yetirək. Aşıq şeirinin bəzi şəkilləri, xüsusən təcnis (dodaq- d əyməz, diltərpənməz) və ya yanıltmaclar birbaşa dildən yaradıcı şəkildə istifadə nəticəsində meydana çıxır. Doğru- dan da, h ələ kiçik yaşlarından başlayaraq, bir çox hallarda uşaqların dil qüsurlarını aradan qaldırmaq üçün istifadə olunan üsullardan biri d ə yanıltmacların öyrədilməsi hesab edilir. Folklor örn əklərinin söyləyicinin dilindən olduğu kimi yazıya köçürülməsi onları dilçiliyin dialektologiya şöbəsi üçün d əyərli bir mənbəyə çevirir. Eyni zamanda, bayatı, ata sözləri, məsəllər, nağıl, das- tan v ə sairədə işlənən xüsusi adlar hələ çox gənc olan ono- malogiyanın tədqiqatları üçün çox gərəklidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Ə.Cəfəroğlunun hələ keçən əsrin ortalarında n əşr etdirdiyi “Dədəм Qorqud” hekayələrinin antroponim yapısı”, “Azərbaycan antroponimlərinə dair notlar” adlı təd- qi qatları onomastik vahidlərin folklorşünaslıq baxımıından t əhlili istiqamətində hələ də aktuallığını qoruyur. Fikrimizcə, ayrı-ayrı janrlarda – bayatı, atalar sözləri, nağıllar, das- tanlarda v ə s. olan onomastik vahidlərin tədqiqi məsələsi də vacib olaraq qalır. Əfsanə və rəvayətlərin həsr olunduğu xü- susi adlar ın ayrıca tədqiq obyekti kimi təhlili öz tədqi- qatçılarını gözləməkdədir. Bu istiqamətdə aparılan araşdır- malar b əzi xüsusi adların etimologiyasını müəyyənləşdi- rilm əsində Azərbaycan dilçiliyi üçün çox faydalı olacaqdır. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|