I bob maktabgacha ta‘lim tarbiya jarayonida multimedia vositalaridan foydalanish texnologiyasining nazariy asoslari

II BOB Bo’lajak tarbiyachilarda kasbiy sifatlarni rivojlantirishning metodik asoslari
2.1 Bo’lajak tarbiyachilarda kasbiy sifatlarni rivojlantirishda kasbiy mahorat va ijodkorlik qobiliyatlarini yanada takomillashtirish
Hozirgi bosqichda maktabgacha ta'lim tashkilotlari yetuk shaxslarni tarbiyalash va barkamol avlodni yetishtirishda muhim ahamiyatga ega bo’g’in sanaladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari ma'naviy ishlab chiqarish sohasi bo'lib, uning mahsuli nafaqat yangi bilimlarni, yangi maqsadlarni, yangi qadriyatlarni va shaxsiy ma'nolarni egallash, balki pedagogning muhim kuchlarini ochib berish va rivojlantirish, uning intellektual, axloqiy va ijodiy salohiyatini ko’rsatib berishdan iborat. Ijodiy salohiyat - bu shaxsning o'zini o'zi anglash yo'nalishini, tayyorligini va qobiliyatini belgilaydigan ijodiy faoliyatning zaruriy sharti va natijasi bo'lgan shaxsning dinamik, integrallangan xususiyati sanaladi.
Zamonaviy ilm-fan asosida insonning mavjudot sifatida tushunchasi yotadi.
Insonning dunyoning transformatori, yangi munosabatlarni yaratuvchisi va o'zi sifatida mohiyati aynan ijodiy faoliyatda namoyon bo'ladi. Ijodkorlik elementlari insonning har qanday faoliyatida mavjud bo'lganligi sababli, odamlarning ijodkorligi juda xilma-xil va ko'p qirrali ekanligini va ijodiy muammo qayerda paydo bo'lishidan va kim tomonidan hal qilinishidan qat'iy nazar - olim yoki pedagogning turli faoliyatlarida namoyon bo’ladi. Ijodiy faoliyatning universal namoyon bo'lishi haqidagi fikrlar ko'plab tadqiqotchilarning asarlarida mavjud.
L.S.Vigotskiyning fikriga ko'ra, “atrofimizdagi kundalik hayotda ijod
mavjudlikning zaruriy shartidir.” Lerner ijodkorlikni sifat jihatidan yangi va o'ziga xos narsalarni yaratadigan faoliyat sifatida belgilab, ijodkorlikka o'qitish erishib
bo'lmaydigan muammolar yechimini mustaqil izlash vositasini yaratishni va o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-o'zini tarbiyalashni rag'batlantirish ekanligini ko'rsatadi.
L.M.Popov ijodkorlikning boshlanishini tirik materiyaning aks ettirish qobiliyatidan ko'radi. Inson ko'p o'lchovli, ko'p ob'ektli dunyo va uning ichki dunyosini aks ettirish jarayonida mustaqil ravishda faol ishtirok etadi. Faylasuf S.S.Goldentricht, ijodning mohiyati insonga dushmanlik qiladigan faoliyat bilan mos kelmaydi. U ijodkorlikni inson faoliyatining o'ziga xos turi sifatida tahlil qilishda u “progressivlik” belgisiga e'tibor qaratadi va “ijodiy harakatning mohiyati bu yaratilish, inson va jamiyat rivojiga hissa qo'shadigan yangi progressivning tug'ilishi” ekanligini ta'kidlaydi. Haqiqiy ijod inson shaxsiyatining rivojlanishiga, insoniyat madaniyatining rivojiga olib kelishi shart.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti ma'muriyatining vazifalaridan biri qulay axloqiy-psixologik iqlim, ijodiy o'zaro hamkorlik muhitini yaratishdir.
Tarbiyachilarning ijodiy mehnat jamoasi bolalar bilan yuqori darajadagi o'quv ishlarini, ijodiy shaxsni shakllantirishni ta'minlashga qodir. A.S. Makarenko ijodiy ish olib boruvchi yaxshi muvofiqlashtirilgan pedagogik jamoaga alohida ahamiyat berib, bunday jamoada hatto tajribasiz pedagog ham ko'p yutuqlarga erishishi mumkinligini ta'kidladi va agar pedagoglar yaxlit ijodiy jamoaga birlashtirilmasa, hatto tajribali va ijodkor pedagog ham ishda yuqori natijalarga erisha olmasligi mumkinligini aytib o’tadi.
Jamoada ijodiy muhit yaratish har bir tarbiyachining individual xususiyatlari,
imkoniyatlari va qobiliyatlarini yaxshi bilishni talab qiladi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, tarbiyachining ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda asosiy rolni uning kasbiy faoliyati va o'zini takomillashtirish istagi egallaydi. Qobiliyatlarning rivojlanishi har bir tarbiyachi egallashi kerak bo'lgan pedagogik mahorat va qobiliyatlarga bevosita bog'liqdir. Ma'lumki, aslida pedagogik faoliyat tabiatan ijodiy xususiyatga ega.
Tarbiyachi faoliyatida kasbiy mahorat va ijodkorlik o'rtasidagi bog'liqlik qanday? Ehtimol, bu tushunchalar umuman sinonimdir? Ijodkorlik odatda jarayon sifatida tavsiflanadi, uning natijasi yangi moddiy yoki ma'naviy qadriyatlarni yaratishdir. Yangilik mezoni ob'ektiv tarkibga (ma'lum bir bilim sohasi uchun yangi) va sub'ektivlikga (shaxs uchun yangi - faoliyat sub'ektiga) ega bo'lishi mumkin. Agar fikrlash jarayonida ijod ustunlik qilsa, u holda u o'zini tasavvur sifatida namoyon qiladi (K.K.Platonov). Tarbiyachining kasbiy mahorati ijodkorlik bilan chambarchas bog'liqdir. Biroq, bu tushunchalar sinonim emas:
kasbiy vakolatli harakatlar tarbiyachining ijodkorligi natijasi bo'lishi shart emas.
O'qitishda ijodkorlik ko'pincha barcha kasalliklarga qarshi davo sifatida,
reproduktiv faoliyat uchun joy qoldirmaydigan dominant sifatida qaraladi.
Reproduktiv faoliyat, qoida tariqasida, faqat tan olinadi. Pedagogik faoliyatda reproduktivlikning ko'p darajali tuzilishga ega ekanligi haqiqatan ham kam baholanadi: bilimlarni noaniq qayta aytib berishdan tortib, ko'plab
tashqi omillarni hisobga olgan holda materialni moslashtirish qobiliyatigacha.
Reproduktivlik - bu o'zgaruvchan sharoitlarda o'zlarining pedagogik faoliyatini tiklash qobiliyatini anglatadi. Pedagogik ishning ustasi - bu psixologik-pedagogik va dolzarb mavzudagi yuqori malakali mutaxassis bo'lib, u kasbiy bilim, ko'nikma va malakalarni yuqori darajada qayta ishlab chiqarishga qodir shaxsdir.
Tarbiyachining kasbiy mahorat darajasi uning malakasiga (pedagogik, ijtimoiy, psixologik, differentsial-psixologik), shuningdek, kasbiy va pedagogik fikrlashning
rivojlanish darajasiga bog'liq. Pedagogik ijodkorlik yuqori kasbiy va pedagogik
kompetensiyaga asoslangan bo'lsa samarali bo'ladi. Afsuski, ko'p hollarda bu
kompetentsiya mavjud emas, bu didaktogen omillarga olib keladi. Haqiqiy pedagogik ijodkorlik yangilikning sub'ektiv emas, ob'ektiv mezoniga, ijodiy faoliyat natijalariga mos keladi. Pedagogik ijodkorlikni tushunishda, agar kimdir ob'ektiv mezonga rioya qilsa, bu mezonga o'n minglab tarbiyachilardan faqat bir nechtasi javob beradi degan fikr paydo bo'lishi mumkin. Ammo bu noto'g'ri. Ushbu keng tarqalgan xato natijani noto'g'ri tushunishga asoslangan. Darhaqiqat, o'qitish yoki tarbiyalashning ob'ektiv yangi texnologiyalarini yaratadigan tarbiyachilar juda kam. Ammo allaqachon yaratilgan taniqli usul va metodlarni birlashtirgan har qanday dars, amaliy mashg'ulot ma'lum darajada ijodkorlik natijasidir. Buni ma'lum elementlardan yangi tizimni yaratish allaqachon ijodkorlikning namoyon bo'lishi bilan tasdiqlaydi. Har bir mashg'ulotni qurish va o'tkazish ijodkorlikni talab qiladi. Har qanday dars nafaqat uni amalga oshirishning ma'lum sxemalarini, balki har doim guruhning va alohida bolalarning turli xil ijtimoiy-psixologik holatini, shuningdek har bir insonning o'ziga xos xususiyatlarini o'z ichiga oladi. Yangi uslub va yondashuvlarni yaratadigan pedagogik ijodning ob'ektiv mezoniga javob berishini isbotlovchi yana bir dalilni keltiramiz. Ta'lim natijalarining ikki turi mavjud. Ulardan biri faoliyatning funksional mahsulotlariga (mashg'ulot, usul, texnika) tegishli. Boshqasi (va asosiysi) faoliyatning psixologik mahsulotlarini (bolalar shaxsidagi psixik neoplazmalar) nazarda tutadi. Boshqacha qilib aytganda, pedagogik faoliyatning asosiy va yakuniy natijasi – bu bolaning o'zi, uning shaxsiyati, qobiliyatlari va malakasini rivojlantirishdir. Har bir bola shaxs sifatida ob'ektiv ravishda noyob bo'lganligi sababli, samarali pedagogik faoliyat eng qat'iy mezonga muvofiq ijodiylikdir. Ijodiy salohiyatni rivojlantirish masalasi inson psixologiyasi bilan chambarchas bog'liq jarayon sanaladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachilarining kasbiy faoliyati va uning
ijodkorlikgi muhim ahamiyatga ega. Har bir tarbiyachi o’zining ijodiy fikrlashi va
faoliyati oraqali bolalarning rivojlanishiga ma’lum darajada o’z hissasini qo’shadi.
Shunday qilib ijodkorlik tarbiyachining muhim sifatlaridan biridir. Har bir faoliyat o’tishdan oldin tarbiyachi ma’lum darajada ijodiy izlanishlar olib borishi uning kasbiy faoliyatini muvaffaqiyatini ta’minlab beradi.
Iste'dod - har tomonlama rivojlangan va takrorlanmas qobiliyat.
Iqtidor - insonning o'z xatti-harakatlariga nisbatan subyektiv munosabati.
Tarbiyachining yana bir o'ziga xos xususiyati - uning yuksak kasb mahoratidir. Eng muhimi - bolaning ruhiyatini, yosh va o'ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini bilishdir. Bolani tushuna bilish va uning ma’naviy dunyosiga kira olish tarbiyachidan zo'r kasb tayyorgarligini talab etadi. Bola bilan jonli munosabatda bo'lish - fikrlar manbai, pedagogik yangiliklar, quvonch va tashvishlardirki, busiz tarbiyachining ijodiy mehnatini tasavvur etib bo'lmaydi.
Har bir yosh mutaxassis, ishini endi boshlayotgan yosh tarbiyachi maslahatlar olib turishi uchun undan tajribaliroq murabbiy va obro'liroq bo’lgan tarbiyachidan yordam so’rashi lozim. Yosh mutaxassisning kasb mahoratini egallab olishi osonlik bilan bo'lmaydi. Mana shuning uchun ham yosh pedagog ishining ilg'or metodlari va usullarini egallashga, o'z bilimlarini doimo to'ldirib borishga, erishilganlar bilan cheklanib qolmay, tarbiya turlarini egallash ishtiyoqini singdirishga alohida e’tibor berishi kerak.
Pedagog faoliyatining muvaffaqiyati pedagogik qobiliyatlarining mavjudligiga ham bog'liqdir. Pedagogik qobiliyat - pedagogik mahoratga erishishning zaminidir. Pedagogik qobiliyat tarkibiga: pedagogik kuzatuvchanlik, pedagogik tasavvur, diqqatni taqsimlash, tashkilotchilik qobiliyati va pedagogik muomala kiradi. Pedagogik qobiiiyatlar pedagogik faoliyati jarayonida, shuningdek, uni bu faoliyatga tayyorlash jarayonida shakllanadi. Pedagogik mahorat - bu yosh avlodga ta'lim-tarbiya berishni yuksak darajada va doimiy ravishda takomillashtirib borish san'atidir.
Tarbiyachi MTTda asosiy shaxs hisoblanadi. Butun g'oyaviy-tarbiyaviy ishlarning sifati va qolaversa, kelajak avlodni bilish va tarbiyalanganlik darajasi tarbiyachining g'oyaviy-siyosiy va ilmiy-pedagogik tayyorgarligiga, javobgarlik hissiga, pedagogik mahoratiga va ishiga bo'lgan ijodiy munosabatiga bog'liq.
Bolaning o'quv faoliyatiga bo'lgan munosabati ko'proq uning tarbiyachi shaxsiga munosabati bilan belgilanadi.
Tarbiyachining yana bir o'ziga xos xususiyati - uning yuksak kasb mahoratidir. Eng muhimi - bolaning ruhiyatini, yosh va o'ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini bilishdir.
Bola ijodining mazmuniga ta’sir etadigan asosiy vosita, bolani hayajonlantiradigan, uning hayol va hislariga ta'sir etuvchi narsa tevarak-atrofdagi yorqin, jonli taassurotlardir. Badiiy faoliyatning hamma turlarida ham ijodiy qobiliyatlarni rivojiantirish estetik idrok va hislarni rivojlantirish bilan bog'liq holda olib boriladi. Agar bola qishki tabiatning go'zalligini his eta olsa, u, albatta, shu go'zallikni rasmda, hikoyasida aks ettiradi. Agar bola badiiy adabiyotlardagi
obrazlarni idrok eta olsa, undagi qahramonlar qiyofasida ijro eta oladi.
- Bolalarni badiiy ijodning turli janrlarida (badiiy asar, musiqa, qo‘shiq, rasm va boshqalar) yaratilgan san’at asarlarini ko‘rish, tushunish va sevishga o'rgatish orqali ularda estetik ong qirralarini shakllantirish;
-chiroylini xunukdan, g'amginlikni xursandchilikdan farqlay olish; ranglar, shakl, tovushlami bir-biridan ajrata olish kabi sensor etalonlar bilan tanishtirish;
-Bolani san’atning turli sohalari: ashula, o'yin, she’r o’qish, qayta hikoya qilish, ijodiy faoliyat (ijodiy o'yin, hikoya qilish, rasm chizish, biror narsa yasash yoki qurish) kabilarda yanada faolroq harakat qilish va o'zini ko'rsata bilishga o'rgatish. -Bular orqali bolalarda badiiy ijodiy qobiliyatni, hayolni о‘stirish, fazoviy va rang
munosabatlarini, mo'ljalga olish, ko'rish xotirasi, qo'llarni chaqqon
harakat qildira olish malakasi, jo'shqin kayfiyatni ko'rsatuvchi hissiy sezgirlikni rivojiantirish tarbiyachidan yuksak pedagogik mahoratni talab etadi. Agar bolalar uchun mo’ljallangan kitob bolaning fantaziyasiga yaqin bo'lsa, bunday kitoblar bolalar o'yinida rasm chizish va loydan narsalar yasash uchun bitmas-tuganmas manba bo'lib xizmat qiladi. Agar bolalar tilning go'zalligini, she'rning ritmini, ohangdorligini his eta olsalar, o'zlari ham kichkina she'rlar to'qib, qofiyalar tanlashga urinadilar. Bolalardagi fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun badiiy
qobiliyatning hamma turlarida ham hayolning ma'lum maqsadga yo'naltirilgan bo'lishi ta'minlanadi. Bolalarni ijodiy maqsad qo'yishga o'rgatiladi.
Bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatlari bayramlarda, ko'ngil ochish kechalarida, ekskursiya va sayrlarda, har xil o'yinlarda amalga oshiriladi. Bolalar o'zlarining badiiy ijodiy mahoratlarini, qobiliyatlarini bemalol, erkin namoyish qilishlari uchun tarbiyachi kerakli shart-sharoitni yaratib berishi zarur. Bolalarning bu xildagi mustaqil faoliyatlariga rahbarlik qilishda tarbiyachi yakka tartibda yondoshishi lozim. Shu orqali u bolalarning o'ziga xos qobiliyat va imkoniyatlarini o'rganadi. Bolalar orasida ashula aytishga, rasm chizishga, musiqaga havas juda erta uyg'onadi. Ammo bu hali bolaning kelajakda qanday mutaxassis bo'lishini aniqlash huquqini bermaydi. Lekin tarbiyachilar va ota-onalar bolalarning qiziqishlariga diqqat-e'tibor bilan qarashlari lozim. Ular bolani diqqat bilan kuzatayotib, unda musiqa, rasm, qurish-yasash va boshqa sohalardagi
iste'dodning ilk kurtaklarini ko'rishlari mumkin. Boladagi qobiliyatlarning shakllanishi kattalarning mana shu kurtaklarni avaylab o'stirishlariga, ularga to'g'ri rahbarlik qilishlariga bevosita bog'liq.