I uluslararasi

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye
Bayani’nin  “Şecere-İ Harezmşahi” Adlı Eseri ve Hive Tarih Yazıcılığı
27
Buradan anlaşılıyor ki, Mûnis’e o zamanın hanı Eltüzer Han ‘Obovu acdodlarimizning voqeotu holatlarin 
sahifayi tarihda zabt etgil’ yani “ecdadımızın ve evlatlarımızın tarihini yaz” diye buyurmuş ve hanın buyruğu 
ile  ‘Firdevs ül-İkbal’ adlı kitap yazılmaya başlanmıştır. Mûnis’in yazmış olduğu bu tarih kitabında Hz. 
Âdem’den başlayarak Şirgazi Han Dönemine kadar olan tarihi olaylar anlatılmıştır. Hive hükümdarı Eltüzer 
Han vefat etmesinden sonra yerine Hive tahtına geçen Muhammed Rahim Han da kardeşinin buyurduğu gibi 
kitabın devamı için Munis’e kitabı sonuna kadar yazmasını emir vermiştir.   Mûnis de Hanın sözünü yerine 
getirerek Şirgazi Han’dan başlayarak Muhammed Rahim Hanın hükümranlığının yedinci yılına kadar olan 
tarihi hadiseleri yazmaya başlamıştır. Fakat hanın aynı zamanda Mirhand’ın “Ravzatu’s-safâ” eserini tercüme 
etmesini istemesinden dolayı eser bitmeden Munis vefat etmiştir.  Hive hükümdarı Allahkulu Han, Munis’in 
vefatından 10 yıl sonra onun öğrencisi Âgehî’ye Firdevsü’l-İķbāl adlı eseri devam ettirmesini ve bitirmesini 
buyurmuştur. Âgehî’nin bitirdiği bu eser beş bab ve bir hatimeden oluşmaktadır.  Bayani yazmış olduğu 
eserinde Munis ve Agehi’ye dair geçen olayları anlatmıştır. Bayani’ye göre Âgehî, eserde Muhammed Rahim 
Han döneminden başlayarak onun vefatına kadar olan tarihi yazmıştır. 
Bayani eserinde kendi kitabını yazma amacını da açıklamıştır. Eserinde Rusya Çarlığının Harezm’i işgal 
ettiği dönemi detaylarıyla anlatarak tarihe kayıt tutmak istediğini belirtmektedir.  Eserini 16 (bab) bölüm 
olarak düzenlediğini belirterek her babda hangi konulara değindiğini de açıklamıştır. Buna göre bölümleri ve 
incelediği dönemleri şöyle açıklamıştır:
Bab: Hz. Âdem’den Hz. Nuh’a kadar olan tarih hakkında,
Bab: Hz. Yafes’ten Konırat hâkimiyetine kadar Moğol hanları hakkında,
Bab: Kurlos evladından han olanlar ve bu avladın son hanı Ebulgazi Bahadır Han ibn Yadigâr Han dönemi 
tarihi hakkında,
Bab: Padişahın ecdad evladı hakkında, 
Bab: Muhammed Âmin Han Dönemi tarihi hakkında,
Bab: Avaz Muhammed Dönemi tarihi hakkında,
Bab: Eltüzer Han Dönemi tarihi hakkında,
Bab: Muhammed Rahim Han dönemi tarihi hakkında,
Bab: Allahkulu Han Dönemi tarihi hakkında,
Bab: Rahimkulu Han Dönemi tarihi hakkında,
Bab:  Muhammed Âmin Han Dönemi tarihi hakkında,
Bab: Abdullah Han Dönemi tarihi hakkında,
Bab: Kutlu Murad Han Dönemi tarihi
Bab: Said Muhammed Han Dönemi tarihi
Bab: Said Muhammed Rahim Han hükümranlığı tarihi hakkında,
Bab: Ebul-Muzaffar Val-Mansur Said İsfendiyar Muhammed Bahadır Han Dönemi tarihi hakkında bilgiler 
verilmiştir.  
Bayani’nin eserinde Orta Asya’nın tarihi açıdan az bilinen savaş dönemleri yani 1846 yılından 1875 yılına 
kadarki tarihi olayları ile 1873-1914 yılları arasındaki değişim detaylı olarak anlatılmıştır. Eserde o dönem 
Hive Hanlığının iç ve dış siyaseti, iç mücadeleler, taht kavgaları ve bu olaylardan etkilenen halkın genel 
durumu detaylı biçimde yazılmıştır. Bayani eserinde Hive Hanlığının Rus Çarlığı tarafından işgal edilmesi 
sırasında orduya komutanlık eden Kaufman, Golovaçov, Skobelev gibi çar cellâtlarına olan nefreti de dile 
getirmiştir. Halkın bu işgal karşısındaki durumunu açıkça yazılarında resmetmiştir. Bu bilgilerin diğer 
önemi ise Rus Çarlığının Hive’yi işgalini ve gelişen olayları Bayani’nin bizzat görmesidir. Bu olayları eserinde 
yazmış ve örnekler vermiştir. Bu eser Orta Asya Türk tarihçiliği için bir devrim niteliği taşımaktadır. Tarih 

---

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
Salih YILMAZ, Dilshoda MUBARAKOVA
28
yazımı açısından bakıldığında ise Sovyetler Birliği döneminde yazılan tarih kitaplarındaki bilgilerin hepsini 
çürütmüştür.
2
Rusya’nın Hive’yi işgal için sebep gösterdiği olay bu eserde şöyle anlatılmaktadır: Hazar Denizi kenarında 
balıkçılık ile uğraşan Rusya vatandaşlarından bazıları Mangışlak Kazakları tarafından esir alınmış ve Hive’de 
köle olarak satılmıştır. Rusya bu durumu öğrenip Hive hanına mektup yazarak esirlerin iadesini istemişse de 
Han tarafından bu istek reddedilmiştir.
3
 Bu olay işgal için sebep olarak gösterilmişse de zaten Rusya’nın amacı 
Hive’yi işgal etmektir. Bu olaydan önce Rusya, Hive’ye beş defa askeri sefer düzenlemiştir. Ayrıca bu dönemde 
Semerkant, Buhara, Hokand ve Zarafşan da Rusya’nın işgaline uğramıştı.
4
 Rusya, Hive’yi almak için sefer 
sırasında yolunun üzerinde bulunan tüm halka eziyet etmiş ve acımasızca öldürmüştür. Bayani eserinde bizzat 
gördüğü olayları açıkça yazmıştır. Rusya, Orta Asya’yı bölgenin zenginliklerini sömürmek için işgal etmişti. 
İşgal ile birlikte sebze-meyve yetiştirilen topraklar pamuk tarlasına dönüştürülmüştür. Orta Asya’da yaşayan 
halk resmen köle konumuna düşmüştür.
5
Bayani’nin eserinde örneklerini çokça gördüğümüz gibi Ruslar Orta Asya’nın sadece doğal zenginliklerini değil 
aynı zamanda toplumun manevi değerlerini de sömürmüştür. Ruslar Hive’yi işgal ettiklerinde Hive hükümdarı 
Muhammed Rahim Hanın bir odada sakladığı 300 el yazma kitaba el koyarak St. Petersburg’a göndermişlerdir.
6
 
Bayani, bu olayları eserinde anlatmaktadır. Muhammed Yusuf Bayani’nin Şecerei Harezmşahi adlı eserinde 
sadece Hive tarihine dair bilgiler değil aynı zamanda Harezm Hanlığındaki yöneticiler ve diğer önemli 
şahsiyetler hakkında bilgiler vardır. Eserde Muhammed Rahim Han (Feruz), hem han hem de şair sıfatında 
tanıtılmıştır.
Muhammed Rahim Han (1865-1910) Döneminde ilim, fen, edebiyat ve sanat vd. gelişimine dair örnekler 
sunulmuştur. Muhammed Rahim Hanın kitap okumayı çok sevdiği ve haftada iki defa (Cuma ve Pazartesi 
günleri)  bilim adamlarını toplayıp kitap okuma akşamları gerçekleştirdiği bilgisi mevcuttur. Ayrıca Muhammed 
Rahim Han döneminde birçok mescit ve medrese yapıldığı da örneklerle verilmiştir.
7
 Bayani eserinde bu 
döneme dair gelişmeleri verirken Muhammed Rahim Hanın acımasız bir yönetici olduğundan da bahsetmiştir. 
Bayani’nin eserinde tarihi bilgilerin yanı sıra şairler başta olmak üzere edebi hayata dair de önemli bilgiler 
vardır. Eserde Mûnis, Âgehî’nin, Tabibi, Kamil, Hüsrevi, Komron, Muradi gibi şairlerin hayatı ve şiirleri 
hakkında yeni bilgiler vardır. Birçok eserde örneği bulunmayan bazı nazım örnekler ve alıntılar bu eserde 
verilmiştir. Bu eser genel bütünüyle tarihi olayları anlatmış olsa da bölgenin edebiyatı, töre ve adetleri, düğün 
ve yas törenleri, dil özellikleri ve kültürü hakkında da geniş bilgilere sahiptir.  
SONUÇ
Hive tarih yazımı Türk tarih yazımında önemli bir merhaleyi içermektedir. Vakanüvisler aracılığıyla yazılan 
bu tarihte Munis ve Agehi öncülük etmiştir. Bayani’nin eseri ise vakanüvislik olarak başlayan tarih yazımında 
tüm olayları bütün halinde inceleyerek modern tarih yazımına dair önemli bir örnektir. Bayani’nin eseri 
yanı zamanda Orta Asya Türk tarihinin bir döneminin bilinmeyen yönlerini aydınlatması ve tarihin yeniden 
yazılması açısından da değerlidir. 
Kaynaklar
BAYANİ, Muhammed Yusuf , Şacaraîi Harezmşahiî, Özbekistan Bilimler Akademisi EE., Taşkent, 1913.
Özbekiston SSR Tarihi, Taşkent, 1974.
2  Özbekiston SSR Tarihi, Taşkent, 1974, s.167
3  Bayani,ayn. esr., s. 452-453.
4  Bayani, ayn. esr., s. 454.
5  Bayani, ayn. esr., “s. 477.
6  Bayani, ayn. esr., s. 472.
7  Bayani, ayn. esr., s. 550.

---