I uluslararasi

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
Mustafa HİZMETLİ
356
İbn Saîd (ö. 685/1286), el-Mağribî olarak anılmakla birlikte aslen Endülüslü olup buradaki ilim ve kültür 
ortamının yetiştirdiği bir şahsiyettir. Onun el-Muğrib fi hule’l-Mağrib adlı eseri ansiklopedik bir kültür tarihi 
niteliğindedir. Eserin hazırlanmasında onun mensubu bulunduğu Benû Saîd kabilesinden 5 kişinin daha 
katkısı olmuştur. Ancak en büyük katkıyı İbn Saîd yaptığından eser ona ait kabul edilmiştir. Yazarlarının 
ve özellikle İbn Saîd’in gözlemlerine, şifahi rivayetlere, arşiv belgelerine ve günümüze ulaşmamış eserlere 
dayanılarak hazırlanan eserin Endülüs hakkındaki bölümü 647 hal tercümesi içermektedir. Eser birçok 
tarihçinin faydalandığı başlıca kaynaklar arasında yer almıştır.
8
 
Lisanüddin İbnü’l-Hatîb (ö.776/1374-75) Nasrîler dönemi devlet adamlarından olup aynı zamanda mümtaz 
bir edip, filozof, hekim ve tarihçidir. Tarihe dair kaleme aldığı beş önemli eserinde verdiği bilgilerde şahsi 
müşahedelerinin yanı sıra arşivden ve kendinden önce telif edilmiş ama günümüze ulaşmamış kaynaklardan 
faydalanması özellikle Hıristiyanlarla ilgili konuları anlatırken Hıristiyan kaynaklarına dayanması tarihçiliğinin 
değer ve önemini da artırmaktadır.
9
 
Endülüs’te tarihe olduğu kadar coğrafyaya da ilgi gösterilmiş, IX ve X. Asırlarda ilk coğrafyacılar ortaya 
çıkmıştır. Aynı zamanda bir tarihçi olan Ahmed er-Razî (324/936), tarihinin girişindeki oldukça önemli bir 
bölümünü Endülüs’ün coğrafi özellikleri, yolları, bölgeleri ve şehirlerine tahsis etmişti. el-Mesâlik ve’l-Memâlik 
isimli bir eseri bulunan Muhammed el-Varrâk’ın coğrafyaya dair de bir eser kaleme aldığı rivayet edilmektedir. 
Yahudi asıllı İbrahim b. Yakub (ö. 287/900) Almanya, Kuzey Avrupa ve Balkanlar’a yaptığı yolculuklara dair 
izlenimlerine yer verdiği seyahatnamesiyle Endülüslülere bu bölgeleri tanıtarak coğrafi bilgilerinin artmasına 
katkıda bulunmuştur.
10
XI ve XII, yüzyıllar Endülüs’ün dünya çapında coğrafyacı ve seyyahlar yetiştirdiği bir dönem olmuştur. el-Uzrî, 
Tersî’ul-Ahbâr adlı eserinde kitabına dahil ettiği ülkeleri bölgelere ayırarak incelemiştir. Günümüze ulaşmayan 
bu çok kıymetli eseri çağdaşı ve daha sonraki pek çok coğrafyacının kaynakları arasında yer almıştır.
11
 Kaleme 
aldığı ve başka eserlerde nakledilen bazı parçaları dışında günümüze ulaşmayan el-İber isimli eserinin I. 
Bölümünü coğrafyaya ayırdığı rivayet edilen İbn Ebi’l-Feyaz (ö. 459/1066) da bu dönemde Endülüs’te yetişen 
coğrafyacılardandır.
12
 Bu dönemde yetişen en meşhur coğrafyacı olarak kabul edilen Ebu Ubeyd el-Bekrî, 
Mu’cem mâ ista’cem adlı coğrafya eserinde Arap yarımadasının nüfus yapısını, şehir ve nehirlerini alfabetik 
sırayla anlatmıştır. el-Mesâlik ve’l-Memâlik’inde ise yaratılıştan itibaren dünya ülkelerini, doğal güzellik ve 
zenginlikleri, bu ülkelerde yaşayan insan topluluklarıyla bunların örf ve adetlerini, yaşadıkları şehir ve bölgeleri 
daha pek çok konuyu ele almıştır.
13
 
Endülüs’ün bir yandan İslâm âleminin batısında yer alması, öte yandan Avrupa ülkesi olarak komşularıyla 
ilişkilerinin bulunmasının tabii bir sonucu olarak ülkede seyahate önem verilmiş ve meşhur seyyahlar 
yetişmiştir. Endülüs seyahatname literatürüne ilk katkıyı doğu seyahati izlenimlerini Tertibu’r-Rıhle adıyla 
kitap haline getiren fakih Ebu Bekir İbnü’l-Arabî (ö. 543/1148) yapmıştır. XII. Yüzyılda Sicilya, Mısır, Irak, 
8  İbn Saîd, el-Muğrib fi hule’l-Mağrib neşr. Şevki Dayf, Kahire 1964, 1-30; Recep Uslu, “İbn Saîd el-Mağribî”, DİA, 
İstanbul 1999, XX, 302-305
9  Casim el-Ubudî-Cengiz Tomar, “İbnül-hatîb Lisanuddin”, DİA, c. XXI, s.74-76.
10  Hüseyin Munis. Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fı’l-Endelüs, s.73-80.Endülüs’teki coğrafya literatürü hakkında 
ayrıca bkz. Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya yazıcılığı, İstanbul 1998; M. Bahaüddin Varol, “Endülüs’te 
Coğrafya ve Coğrafyacılar”, İSTEM, XIV, 2009, s.61-77. 
11  Hüseyin Munis. Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fı’l-Endelüs, s. 81-96; Abdülvahid Zennun Taha, “Endülüs’te Arap 
tarih Yazıcılığının Doğuşu” (çev. M. Hizmetli), AÜİFD, XXXIX, Ankara 1999, s.759-763; Thomas B. Irving, “İbnü’d-
Delâi”, DİA, c. XXI, s. 9-10.
12  Hüseyin Munis. Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fı’l-Endelüs, s. 106-107; Abdülvahid Zennun Taha, “Endülüs’te 
Arap tarih Yazıcılığının Doğuşu”, 754-758.
13  Hüseyin Munis. Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fı’l-Endelüs, Kahire 1986, s.108-148; Mehmet Özdemir, “Ebu 
Ubeyd el-Bekrî”, DİA, c. X, s. 247-248.

---

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye
Endülüs’te Tarih Coğrafya Yazıcılığı
357
Maveraünnehr, Rusya ve Balkanları dolaşan Ebu Hâmid el-Mazinî el-Gırnatî (ö.565/1170), gezdiği bu ülke ve 
bölgelerdeki bazı mübalağalı bilgiler de içeren izlenimlerini el-Mu’rib ve Tuhfe isimli eserlerinde anlatmıştır.
14
 
Endülüs’te yetişen en meşhur seyyah olarak kabul edilen İbn Cübeyr (ö. 616/1219)’in, İskenderiye, Kahire, 
Mekke, Medine, Dımaşk, Kûfe, Basra, Bağdat ve Sicilya’ya yaptığı yolculuklardaki gözlemlerine yer verdiği er-
Rıhle isimli ünlü eseri önemlidir.
15
Endülüslü coğrafyacıların haritacılığa da önemli katkılarda bulundukları görülmektedir. Bu katkılara örnek 
olarak Ortaçağın en büyük coğrafyacılarından biri sayılan Şerif el-İdrisî (ö.561/1166)’den söz etmek gerekir. 
Endülüs asıllı bir aileye mensup olan ve tahsil hayatına Kurtuba’da başlayan el-İdrisî, İspanya, Afrika ve 
Anadolu’yu dolaşmıştır. Onun daha sonra Sicilya kralı II. Roger’in himayesinde çalışmalarına devam ederken 
kaleme aldığı Nüzhetü’l-Müştak isimli eseri önemlidir. Eser içerisinde verilen değerli coğrafi bilgilerin çok 
kıymetli haritalarla desteklenmiş olması bu çalışmanın önemini daha da artırmaktadır.
16
14  Hüseyin Munis. Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fı’l-Endelüs, s. 336-357; 405-412; “Ebu Bekir İbnü’l-Arabî”, DİA, c. 
XX, s. 488-91; Mehmet Özdemir, Ebu Hâmid el-Gırnatî, DİA, c. X, s. 128-130. 
15  İbn Cübeyr, er-Rihle, Beyrut 1384/1964; Hüseyin Munis. Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fı’l-Endelüs, s. 429-441; 
Nasuhi Ünal Karaaslan, “İbn Cü beyr”, DİA, c. XIX, s.400-402.
16  Hüse yin Mûnis, Târihu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fi’l-Endelüs, s. 165-280; C. F. Seybold. “İdrîsî”, İA, V/2, s. 936-937; 
Ramazan Şeşen, “İdrisî, Şerif”, DİA, c. XXI, s. 493-495. 

---