I uluslararasi

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
Derya Derin PAŞAOĞLU
10
Gülbin-i Hanan
7
:  Halim Giray’ın, Kırım Hanlığı tarihini Hacı Giray’dan başlayarak Baht Giray Han’ın 
ölümüne (H.1215-M.1801) kadar Kırım Hanları’nın biyografileri üzerinden anlattığı eseridir. Gülbün-i 
Hanân’ın kaynakları üç kısımda değerlendirilir. Aile veya akrabalardan ulaşan hatıra ve belgeler, Osmanlı 
ve Kırım kronikleri ve çevresinden duyduğu rivayetlerdir.
8
 Müellifin gördüğü kaynaklar dikkate alınırsa 
eserin Kırım Hanlığı tarihinin kuruluşundan sonuna dek izah edildiği kapsamlı bir eser olduğu söylenebilir. 
Umdetü’l-Ahbâr ile bu yönden benzeşen eser, onun bitiminden (1748) sonraki Kırım tarihini incelememize 
fırsat sunar tamamlayıcılıktadır.  Öte yandan bu tarihe kadar yazılan Kırım yerli kaynaklarının tamamını 
gören müellif Osmanlı kroniklerini de görerek olayları farklı açılardan inceleyerek görmüştür. Müellif Halim 
Giray’ın Osmanlı Devleti’nce himaye edilmesi, belirli dönemlerde İstanbul’da yaşaması eserin Osmanlı Devleti 
politikalarına uygun çizgide olmasında etkili oluştur. 
İslam Giray Han Tarihi
9
: Kırımlı Hacı Mehmed Senai tarafından yazılan eser 1644-1650 yılları arası Kazak 
lideri Hmelnitski’nin Lehistan’a karşı gerçekleştirdiği isyan, Osmanlı-Kırım ve Kazaklar arasında gerçekleşen 
işbirliği neticesinde ortaya çıkan siyasi sürece dair bilgiler vermektedir.
10
Es-Seb’üs Seyyar fi Ahbâr-ı Mülûk-ut-Tatar
11
: Seyyid Mehmed Rıza tarafından kaleme alınan eser; Cengiz 
Han’dan başlayarak 1737 yılına, yani II. Mengli Giray dönemine kadar Altın Orda ve Kırım Hanlığı tarihini 
anlatır. Sadece siyasi tarih açısından değil Kırım Hanlığı ve Altın Orda Devletinin sosyo-kültürel ve idari yapısı 
hakkında da ayrıntılı bilgiler verilmektedir. 
12
Tarih-i Mevkufati
13
: Osmanlı Devleti’nde çeşitli kademelerde çalışan Mevkufati Mehmed Efendi tarafından 
kaleme alınan eser, III: Mehmed Giray ve kardeşi Şahin Giray’ın Canıbek Giray’ın tahta çıkarılmasına karşı 
başlattıkları isyanın değerlendirmeisyle başlayıp, 1627–28 yılları arası olayları kapsamaktadır.
14
 Osmanlı 
Devleti ve Kırım Hanlığı arasında Kantemür Mirza’nın siyasi hareketlerinin ayrıntılı verildiği eser, Kırım’ın iç 
işleri ve yönetim unsurları hakkında örnekler sunmaktadır. 
Umdetü’l-Ahbâr ve Abdülgaffar Kırımî’nin Tarih Yazıcılığı
Abdülgaffar Kırımî’nin 1744 yılında başlayıp, 1748 yılında tamamladığı eseri İstanbul Süleymaniye 
Kütüphanesi, Esad Efendi yazmalar Koleksiyonu 2331 numarada kayıtlıdır.
15
 Talik kırması ile yazılan eserin 
7  Gülbün-ü Hanan’ın Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmaları E.H. 1442, Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi 22 Sel 
1860, British Museum Or 11164, Avusturya Milli Kütüphanesi H.O.218’inde yazma nüshaları bulunmaktadır. Eser 25 
Rebiülaher 1287/25 Temmuz1870’de Matbaa-i Amire’de Osmanlıca olarak basılmıştır. Başer, a.g.m., s. 752.
8  Halim Giray, Gülbün-ü Hânân (Kırım Hanları Tarihi) Değerlendirme, Metin ve Tıpkıbasım, Editör: Bekir Günay, 
Hazırlayanlar: Apler Başer, Alper Günaydın, İstanbul 2013, s.6-7.
9  Eserin yazma nüshası British Museum No. Add. 7870 numarada kayıtlıdır. 
10  Başer, a.g.m., s. 753.
11 Eserin Türkiye, Mısır, Irak, İngiltere ve Moskova’da çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır. Süleymaniye 
Kütüphanesinde Rağıp Paşa 1016 ve Hamidiye 950 numaralı nüshalar, Reşid Efendi (Millet 
  Kütüphanesi) 664 numaralı nüsha ile Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar kısmında H. 1473 numaralı yazmalar 
ülkemiz sınırları içinde bulunan nüshalardır. Bunlar dışında Mısır’da Mısır Milli Kütüphanesi’nde Tarihi Türki kısmında 
78 ve yine aynı kütüphanede Hidiv Kütüphanesi Türkçe Yazmalar kısmında 874 numaralar ile iki adet, Moskova’da 
Akademiya Nauk Naradov Azii Enstitüsü Türkçe Yazmalarında B 756 ve D 216 iki, Irak’ta Mekteb’ül Evkaf il Amme 
Türkçe Yazmaları kısmında Medrese-i Camiin Nebi Şit 1817 arşiv numarasıyla bir adet, İngiltere’de National Library’de 
Or. 7908/3 bir adet yazma nüshası bulunmakta olup toplam on adet yazma nüshası bulunmaktadır. Eserin Mirza Kazım 
Bek tarafından 1832 yılında Kazan’da Arap alfabeli matbu basımı yapılmıştır. Başer, a.g.m., s.749.
12  Başer, a.g.m., s. 750.
13  Eser, İstanbul Üniversitesi nadir eserler Kütüphanesinde No:1751 de kayıtlıdır.
14  Başer, a.g.m., s. 756.
15  Eser tarafımızdan Yüksek Lisans tezi olarak çalışılıp, yayına hazırlanmıştır ve Tataristan İlimler Akademisi tarafından 
transkript ve facsimile olarak yayınlanmıştır. Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’l-Ahbâr, haz: Derya Derin Paşaoğlu, Kazan 
2014.(Aşağıda Kırımî, a.g.e., olarak verilen eser bu baskıdır.)

---

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye
Kırım Hanlığı’nda, Umdetü’l-Ahbâr Örneğinde Tarih Yazıcılığı
11
dili sade ve anlaşılır olup, Zeki Velidi Togan’a göre müelif yazmasıdır.
16
 Eser 329 varaktır. Ancak eserin 1739-
1748 yıllarını içeren son 5 varaklık kısmı kayıptır. Bu kaybın eser kütüphaneye ulaşmazdan evvel gerçekleştiği 
sanılmaktadır.
17
 Öte yandan kayıp varakların, müellifin sürgünde olduğu yıllara ait olması söz konusu kaybın 
maddi 5 varaktan çok daha kapsamlı olduğuna işaret etmektedir. 
Eserin yazılış amacı müellif tarafından Kırım Hanlarının tarihini yazmak ifadeleri kullanılarak açıkça belirtilip, 
ilgili yerlerde vurgulamıştır.
18
Planlama; Eserin özenli bir planlama doğrultusunda yazıldığı görülmektedir.  Planlamada Türk Tarih yazım 
geleneğinin esas alındığı görülmektedir. Eserde, öncelikle takvimler hakkında bilgi verilmiştir. On iki hayvanlı 
Türk takviminin ayrıntılı izah edildiği eserde müellif Kırım Hanlığı’na kadar Cengiz ve Altın Orda dönemlerine 
ait verdiği tarihlerde Hicri takvimle birlikte on iki hayvanlı Türk takvimini de kullanmıştır. 
Müellif eserin planında tümden gelim yönetimini kullanmıştır. Hz. Âdem’den başlayarak dünya tarihini, 
peygamberler tarihini, dinler ve milletler tarihini ve ardından İslâm tarihini vermiştir. Peygamber Efendimiz 
dönemi, Dört halife dönemi, Emeviler ve Abbasilerden Gaznelilere geçerek Türk tarihine başlamıştır. 
Selçuklular, atabekler ve Türk-İslâm devletlerinin ardından verilen Osmanlı tarihini Sultan Mahmud (1730–
1754) dönemine kadar kısaca izah edilmiştir. Eserin asıl yazılış amacının Kırım Hanları olduğu vurgulanıp, 
ilgisi hasebiyle Cengiz Han ve Altın Orda konularında ayrıntılara girme zorunluluğu ifade edilerek esas konuya 
alt yapı hazırlanmıştır.
19
 Cengiz Han ve oğulları hakkında ayrıntılı bilgiler vermesi hasebiyle Cengizname 
özelliği de taşıyan eser, Ötemiş Hacı Tarihi olarak bilinen Ötemiş Hacı’nın Cengizname’si ile paralel bilgiler 
içermektedir. Eserin son kısmında Şirin Mirzalar, Karaçi beylerinin Kırım yönetimindeki rolleri ve statüleri 
ve Emir Edigü oğulları (Nogay mirzaları) hakkında bilgiler bulunmaktadır. Eser verdiği bu kıymetli bilgiler 
ışığında, alanda yazılan diğer eserlerden ayrılmıştır. Çünkü Kırımî’nin mensup olduğu aile, Kıyat Mamay Bey 
soyuna dayanır. Bu soyun Şirin mirzalarla yaşadığı husumet müellifi söz konusu siyasi çekişmenin ortasında 
bırakmıştır.
20
 
Daha öncede ifade ettiğimiz üzere Kırım Hanlığı, bir yandan Osmanlı himayesinde Altın Orda’nın Türk-İslâm 
devleti geleneğine sahipken öte yandan Cengiz ananesinden gelen bozkır kültürünün kabile aristokrasisinin 
yönetimde etkin rol oynadığı siyasi bir teşekküldür.
21
 Kırımî, son bölümde verdiği bilgilerle bu yönetim 
anlayışını izah etmektedir. Yine eserin sonunda Kırım yönetim unsurlarından olan Karaçi beylerinden Şirin 
Mirzalara ve Mangıtların liderleri olan Nogay Mirzalara ait şecere bilgileri vermesi yönetim anlayışında verdiği 
izahatları destekler ve delillendirir niteliktedir. 
Kaynakça ve atıf gösterme; Eserde kullanılan kaynaklar, giriş kısmında listelenerek, genel bibliyografyanın 
görülmesine imkân sunmaktadır. Bir çalışmanın, bilimselliğini sağlayan en önemli unsur, toplanan kaynakların 
iç ve dış tenkidinin yapılıp, doğru ve güvenilirliğinin saptanması meselesidir. Müellifin bu konuda oldukça 
16  A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, İstanbul 1985, s.226. 
17  1927 yılında eserin matbu neşrini hazırlayan Necip Asım’da söz konusu eksikliğe işaret etmiştir. Abdülgaffar Kırımî, 
Umdetü’t-Tevârih,  Necip Asım Neşri, Tük Tarih Encümeni Mecmuası Eki, İstanbul 1343. Eserin Esad Efendi (El 
yazması-Umdetü’l-Ahbâr adlı) nüshası ile Necip Asım (Matbu-Umedetü’t-Tevârih) nüshası arasındaki farklar için bkz., 
Derya Derin Paşaoğlu, “Умдат ат-таварих” с точки зрения “Умдат ал-ахбар” // Золотоордынская цивилизация. 
Сборник статей. Под ред. И.М.Миргалеева. Выпуск 5. – Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 
2012. – С. 38-44. (“Umdetü’l-Ahbâr’a Göre Umdetü’t-Tevarih” , Altin Ordu Zivilizasiyasi , Tataristan Bilimler Akademisi 
Tarih Enstitusu Altin Orda Arastirmalari Merkezi Yay., sayı: 5, Kazan 2012, s.38-44.)
18 Kırımî, a.g.e., s. 21, 59. 
19  Ayrıntılı bilgi için bkz. İçindekilere, Kırımî, a.g.e., s.15-21.
20 Kırımî, a.g.e., s.126.
21  Derya Derin Paşaoğlu, “Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri: Emir Rektemür 
ve Şirin Mirzalar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 
Cilt:33,  Sayı:56, Ankara, Eylül 2014, s. 147. DOI: 10.1501/Tarar_0000000584 

---