I uluslararasi

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
Derya Derin PAŞAOĞLU
8
Coğrafyadaki siyasi ve askeri yoğunluk, aynı oranda siyasi tarih ve sosyo-ekonomik kültür varlığı ortaya 
koymuştur. Söz konusu birikimler başta Osmanlı Devlet Arşivleriyle, Rusya ve diğer komşu devletlerdeki 
arşivlerle, Kırım kadı sicilleriyle, ayakta kalabilen mimari eserlerle, maddi kültür varlıklarıyla ve yerli tarihçiler 
ve özellikle devlet adamları tarafından kaleme alınan eserlerle günümüze kadar ulaştırılmıştır. 1748 yılında 
tamamlanan Abdülgaffar Kırımî’nin Umdetü’l-Ahbâr’ının yanı sıra Kaysunizade Remmal Hoca’nın Tarih-i 
Sahip Giray Han’ı, Mehmed Giray’ın Tarih-i Mehmed Giray’ı, Said Giray’ın Tarih-i Said Giray’ı, Halim 
Giray’ın Gülbin-i Hanan’ı, Kırımlı Hacı Mehmed Senai’nin İslam Giray Han Tarihi, Seyyid Mehmed Rıza’nın 
Es-Seb’üs Seyyar fi Ahbâr-ı Mülûk-ut-Tatar’ı, Mevkufati Mehmed Efendi’nin Tarih-i Mevkufati ve Kefevi 
İbrahim Efendi’nin Tevârih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir ve Abdullah 
ibn Rıdvan’ın Tevârih-i Deşt-i Kıpçak ‘an Hıtta-i Kırım veya Tevârih-i Tatar Hanân-ı Kadîm ve Ahvâl-i Deşt-i 
Kıpçak adlı eserleri Kırım coğrafyasına ait tarih yazıcılığının en önemli örneklerindendir.
1
Adı geçen eserlerin hepsi ayrı birer çalışmaya konu olacak nitelikte ve hacimde olması hasebiyle bildiride 
eserlerin tamamına yer vermek mümkün değildir. Bu nedenle eserler hakkında kısa bilgiler verildikten sonra 
Umdetü’l-Ahbâr ayrıntılı olarak ele alınmıştır. 
Kırım Hanlığı’nda Tarih Yazıcılığına Ait Örnekler
Tarih-i Sahip Giray Han
2
: Kırım’da tarih yazıcılığının gelişimini, söz konusu eserlerin yazılış dönemlerine 
istinaden, 17. ve 18. yüzyıllara tarihleyebiliriz. En erken tarihli eserlerden biri 1532-1551 yılları arası hakkında 
bilgi veren Kaysunizade Remmal Hoca’nın Tarih-i Sahip Giray Han’ıdır. Kaysunizade Remmal Hoca’nın 
Tarih-i Sahip Giray Han’ı, dönem tarihi yazıcılığına örnek teşkil eder. Eserin isminde ve tarihinde açıkça ifade 
edildiği üzere Kırım Han’ı Sahip Giray Han’ın hanlık dönemi olan 1532-1551 yılları arasında Karadeniz’in 
kuzeyindeki askeri ve siyasi gelişmelerin yanı sıra Kırım Hanlığı’nın devlet teşkilatı hakkında ayrıntılı bilgiler 
sunmaktadır. Eser ayrıca Altın Orda Hanlığı’nın yönetim unsurlarından olan bozkır aristokrasisinin liderleri 
Karaçi Beylerinin Kırım Hanlığı’ndaki statülerine ilişkin bilgilerin derlenebileceği örnekler ve gözlemler 
içerir. Bu örnekler Şirin Mirzalar ile Mansuroğulları (Mangıt-Nogay Ulusu) Mirzalarının Kırım Hanlığı’nın 
yönetimindeki etkin rekabetini izah eder niteliktedir. Seferlerde, ordunun ve askerin hazırlıklarının ve 
hareketlerinin ayrıntılı olarak verilmesi ile eser, siyasi tarih kaynağı özelliğinin yanı sıra İtil’den Tuna’ya 
vilayetler, nehirler, geçitler vs. bilgilerle bölge coğrafyasına da kaynaklık edecek vasıftadır. 
Müellifin Sahip Giray’ın doktoru olması hasebiyle Han’a yakınlığı ve saray çevresine hâkimiyeti dikkate 
alındığında söz konusu gözlemlerin kıymeti artmaktadır. Bu kıymet gözlemlerdeki maddi unsurların ayrıntısına 
ulaşma gücünde ehemmiyetini korurken, eserin salt Kırım Hanlığı zaviyesinden ele alınmışlığını da ortaya 
koymaktadır. Kırım Hanı’na muhalif unsurların düşman olarak ele alan eser, yerli tarih yazıcılığı özelliğini 
muhafaza etmiş ancak diğer yandan objektifliğini tartışılır noktaya taşımıştır. Eser sade bir dille yazılmış 
olup, günümüzde dahi rahatlıkla okunup anlaşılabilir niteliktedir. Eserde kaynak gösterilmemiştir. Yukarıda 
da belirtildiği üzere gözlemlerin ve yaşanılan olayların aktarıldığı ifade üslûbu kullanılmıştır. Sıklıkla Han’ın 
sözlerine, emirlerine ve Han’a ait nazımlara yer veren müellif olaylara ilişkin diğer nazımlarla da eserin edebi 
yönünü kuvvetlendirmiştir. Hicri takvimin kullanıldığı eserde düzenli bir tarihlendirme yapılmamıştır, ancak 
seferler ve askeri mücadeleler zaman zaman günlük olarak aktarılmıştır. İslamî üslubun korunduğu eserde 
sıklıkla dua ve şükür cümleleri kullanılmıştır.
1  Kırım coğrafyasına ait eserlerin tanıtıldığı çalışma için bakınız. Alper Başer, “Kırım Hanlığı Tarihini Konu Alan Müstakil 
Eserler ve Yeni Bir kaynak, Tarih-i Mevkûfati”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature 
and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, p. 747-762. http://www.turkishstudies.net/DergiTamDetay.
aspx?ID=1913&Detay=Ozet (22.12.2014)
2  Eserin Paris ve Leningrad nüshaları vardır. Paris Bibliotheque Nationael Supplement Turc. No:164 ve S. Petersburg-
Leningrad-Üniversitesi Oriental Manuscripts. No: 488. Gökbilgin, her iki yazmaya dayanarak eserin edisyon kritiğini 
hazırlamıştır. Özalp Gökbilgin, Tarih-i Sahip Giray Han, (Historie de Sahip Giray, Khan de Crimée de 1532-1551) 
Edition Cririque, Traduction, Notes et Glossaire, İstanbul 2000. İncelememizde bu eser kullanılmıştır.

---

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye
Kırım Hanlığı’nda, Umdetü’l-Ahbâr Örneğinde Tarih Yazıcılığı
9
Tarih-i Mehmed Giray
3
: Mehmed Giray’ın Tarih-i Mehmed Giray’ı, 1682-1703 yılları arası Osmanlı, Kırım ve 
Rus ilişkilerinin savaşlar ve siyasi mücadelerle anlatıldığı bir eser olup, 1703 yılında kaleme alınıp 7 ay gibi kısa 
bir sürede tamamlanmıştır. Müellifin 1703 yılı öncesi kaleme aldığı esas eseri Kırım Han’ı Safa Giray aleyhinde 
söylemler içermesi hasebiyle han tarafından ortadan kaldırılmıştır. Müellif elinde kalan notlardan yeniden 
söz konusu eseri yazmış ve kısa sürede tamamlamıştır. Hanedana mensubiyetine rağmen müellifin, yönetime 
muhalif cesur söylemleri olduğu görülmektedir. İslam tarih yazıcılığı geleneğine bağlı kalan müellif, eserde 
sıklıkla dini ifadelere yer vermiş, hadislere ve ayetlere atıfta bulunmuştur. Öte yandan kullandığı kaynaklar 
hakkında fazla bilgi vermekten imtina eden müellif, tarihlerde mesturdur, ifadesi ile yetinmiştir. Bir iki tane 
edebi kaynağın yanı sıra, kullandığına dair ismini verdiği tek tarihi kaynak Tarih-i İbn-i Kesir olmuştur. Büyük 
çoğunlukla kendi gözlemlerine ya da olayların tanıklarından dinlediklerine yer vermiştir, Kırım hanlarının 
söylemleri ile ilgilenmeyerek onların tarihi yazarken objektif olmaya çalıştığı görülmektedir. 
Tevârih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir
4
: Kefevi İbrahim Efendi’nin 
kaleme aldığı eser, 1736 tarihlidir. Eserde Deşt-i Kıpçak coğrafyası, ülkeler ve milletler tarihi zaviyesinden ele 
alınmıştır. Batı Tatar Devleti, Ukrayna vilayeti, Kazak Taifesi ve çeşitleri, Nogay Taifesi, Kırım Hanı, Kuban 
Tatarı, Rus ülkesi, Dağıstan halkı ve son olarak, Cengiz Han ve oğulları hakkında salt siyasi bilgiler verilmiştir. 
Kırım Hanlığı’nın Rus ve Osmanlı arasındaki siyasi rolü ve Hanlığın yönetiminde etkin rol oynayan Şirin 
Mirzaların ve Nogayların Osmanlı Rus ilişkilerinde oynadıkları rolü ve hanlıktaki statülerini tespit meselelerinde 
kıymetli bilgiler sunmaktadır. Eser bu açıdan uluslar arası siyasi tarih kaynağı özelliği taşımaktadır. Eserin 
kapsamını Deşt-i Kıpçak coğrafyası ve Tatarlar belirlemiştir. Eserde coğrafyada yer alan siyasi oluşumların 
tarihleri izah edilmiş ancak eserin hacmi dikkate alındığında (89 sayfa)  bazı bölümlerde genel tarih düzeyinde, 
ayrıntıya girilmeksizin özet bilgilerle yetinilmiştir. 
Tevârih-i Deşt-i Kıpçak ‘an Hıtta-i Kırım veya Tevârih-i Tatar Hanân-ı Kadîm ve Ahvâl-i Deşt-i Kıpçak
5
: 
Abdullah ibn Rıdvan, Kefe Valisi Rıdvan Paşa’nın oğlu Abdullah Efendi tarafından 1610-1630 yılları arası 
olayların kaleme alındığı eser, IV. Murad’a ithaf olunmuştur. Kırım Hanlığı’nın siyasi ve askeri tarihi açısında 
kıymetli bilgiler içeren eser, özet halde yazılmış bir derlemedir. Dini söylemlerin etkin kullanıldığı eserde çok 
sayıda Farsça ve Türkçe beyitlere ve kasidelere yer verilmiştir. Müellifin babasının Kefe Beyi olması hasebiyle 
eserde döneme Osmanlı Devleti politikaları doğrultusunda bakılmıştır. 
Tarih-i Said Giray
6
: Said Giray’ın 1755–1758 yıllarına ait Kırım Hanlığı’nın askeri ve siyasi yaşamında etkin 
rol oynayan Yedisan Nogaylarına dair bilgi verdiği eseridir. Eserde beylerin ve mirzaların fiziksel ve kişisel 
özelliklerinin tanıtıldığı bölümler önemli bir bölümü oluşturur ki eser bu yönüyle biyografi niteliği taşımaktadır. 
Eser herhangi bir düzeltme veya düzenlemeye tabi tutulmamış görünmektedir. Gerek sayfa içindeki gerekse 
sayfalar arası yazı puntosunun gösterdiği değişkenlik gerekse iptal edilen ve üzeri çizilen satırların çokluğuyla 
eser, ilk kaleme alınış özellikleri göstermektedir.  
3  Eserin tek yazma nüshası, Viyana’da, Wien Österreichische National Biblioethek No: 1080 kayıtlıdır. Eser Uğur Demir 
tarafından Yüksek Lisans tezi olarak çalışılmıştır. Uğur Demir, Târîh-i Mehmed Giray (Değerlendirme-Çeviri Metin), 
Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksak Lisans Tezi, İstanbul 2006.
4  Eser avukat Ömer Fuat Bey tarafından İstanbul sahaflardan satın alınıp, yayın için Cafer Seydahmet Kırımer’e verilmiştir. 
İsmail Otar tarafından yayına hazırlanmıştır. Kefevi İbrahim Efendi, Tevârih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve 
Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir, Yayına Hazırlayan: İsmail Otar, Eskişehir 2005.
5  Eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Bağdat Kitaplığı No: 2089’da diğeri Paris Bibliotheque Nationael 
Turcs. No:874 de kayıtlıdır. Eser Erdoğru ve Uysal tarafından yayınlanmıştır. Abdullah ibn Rıdvan, Tevârih-i Deşt-i 
Kıpçak ‘an Hıtta-i Kırım veya Tevârih-i Tatar Hanân-ı Kadîm ve Ahvâl-i Deşt-i Kıpçak, Hazırlayanlar: M. Akif Erdoğru, 
Selçuk Uysal, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 2012.
6  Eser Berlin’de Staatsbiblioethek Hs. Or. Oct. No:923’te kayıtlıdır. Eser Barbara Kellner Heinkele tarafından çalışılmış ve 
eserin değerlendirilmesi Almanca olarak yayınlanmıştır. Barbara Kellner Heinkele, Aus Den Aufzeichnungen Des Sa’id 
Giray Sultân, Freiburg 1975. Eserin tarafımızdan yapılan transkript ve yayına hazırlık çalışmaları devam etmektedir. 

---