I uluslararasi

---

1
KIRGIZLARDA TARİH YAZIMI
THE DEVELOPMENT OF KYRGYZ HISTORIOGRAPHY
Özet
Türk dünyasının bir parçası olan ve Orta Asya tarihinde önemli bir yeri bulunan Kırgızlar, aynı zamanda da yazılı 
kaynaklarda adı geçen en eski Türk kavimlerinden biridir. İlk defa M.Ö. 203-201 yıllarındaki olaylarla ilgili Çince 
kaynaklarda haklarında bilgi verilen Kırgızların, Altaylardan Tanrı dağlarına uzanan geniş bir tarihî coğrafyası bulun-
maktadır. Yaşadıkları dönem ve coğrafyada tesir ettikleri olaylar sebebiyle haklarında muhtelif dillerdeki kaynaklarda 
bilgiler verilen Kırgızlar, genel itibariyle Türk dünyasının ortak bir özelliğine sahiptirler. Bu da onların tarih yaparken 
tarihle fazla alâkadar olmamaları ve tarihlerini kayda geçirmemeleridir. Kırgızların tarih yazıcılığı ve araştırıcılığı hayli 
geç başlamıştır. 19. yüzyılda başlayan Kırgız tarihçiliğinin gelişim sürecinin özellikleri genel Türk tarihini anlamak ve 
bir bütün olarak ortaya koymak açısından önemlidir. Bu çalışmada 19. yüzyıla kadarki Kırgız tarihi ile ilgili bir değer-
lendirme yapıldıktan sonra, ilk Kırgız tarihçileri ve çalışmaları, Sovyet dönemi Kırgız tarihçiliğinin gelişimi ve Kırgız 
tarihi araştırmaları üzerinde durulacaktır. Aynı zamanda bu dönemdeki tarih yazımında ortaya konan terminoloji ve 
idelolojik meseleler de değerlendirilecektir. Kırgızistan’ın 31 Ağustos 1991 yılında bağımsızlığına kavuşması ile bir-
likte Kırgız tarihinde ve tarihçiliğinde yeni ve üzerinde durulması gereken yeni bir etap başlamıştır. Bu dönem Kırgız 
tarihi ve tarihçiliği iyi analiz edildiği takdirde, yeni kurulan Kırgızistan Cumhuriyeti’ni de daha iyi anlamak mümkün 
olacaktır. Bu bağlamda üçüncü dönem olarak ifade edebilebilecek 1991 yılından günümüze kadar ki Kırgız tarihçiliği 
de çalışmada ele alınacak ve etraflı bir şekilde değerlendirilecektir. 
Anahtar Kelimeler: Kırgız, Tarih, Tarihçilik, Orta Asya, Kırgızistan, Sovyetler Birliği, Kırgız tarihi.
Abstract
Kyrgyz people, who are part of the Central Asian history and possess a significant place in it, are also one of the oldest 
Turkic tribes mentioned in written sources. They were first mentioned related to the events in BCE 203-201 in Chinese 
sources, and they have a wide historical geography from Altai Mountains to Tien Shan. Because of their influence 
to the events in the period and geography they lived in, sources in various languages give information about them. 
Kyrgyz people share a common feature with the general Turkic world that they were not much interested in history 
and writing their history, while they were making history. Historiography and studies of the Kyrgyz society started at 
a very late period. The specific features of the initial period of Kyrgyz historiography, which started in the 19th cen-
tury, are essential to understand the general Turkic history and to put it holistically. In this study, after presenting an 
evaluation of the Kyrgyz historiography until the 19th century, first Kyrgyz historians and their works, the develop-
ment of Kyrgyz historiography during the Soviet period and studies on Kyrgyz historiography will be the main focus. 
Additionally, the ideological issues and terminology, which were in use in historiography during this period, will be 
evaluated. With the independence of Kyrgyzstan on August 31, 1991, a new stage in Kyrgyz history and historiography 
has taken start, which requires further attention. If the Kyrgyz history and historiography of this period can be well 
analyzed, newly established Kyrgyz Republic can also be properly understood. In this context, the period of the Kyrgyz 
historiography from 1991 to today, which can be called the third period, will also be assessed in this study, and it will 
be extensively evaluated.
Key Words: Kyrgyz, History, Historiography, Middle Asia, Kirghizistan, Soviet Union, Kyrgyz history.
Cengiz BUYAR*
*  Yrd. Doç. Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. Bişkek, Kırgızistan.
 [e-mail]
I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
The First International History Conscious in The Turks And Historiography Symposium 
23-25 Ekim/October 2014 Zonguldak, Türkiye

---

I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu
Cengiz BUYAR
2
Giriş
Çinli tarihçi Sıma Çıyan’ın Şi Tzi adlı yıllığında M.Ö. 203-201 yılında Hunlar ile ilgili bilgileri aktarırken, 
onların hâkimiyetleri altına aldıkları boylardan biri olarak ilk defa Kırgızlardan da bahsedilir
1
. Bu kaynağın 
verdiği bilgilerden Gegun olarak adlandırılan Kırgızların Sayan dağlarının güneyinde, günümüz kuzey batı 
Moğolistan bölgesinde yer alan Kırgız Nur olarak adlandırılan gölün yakınlarında yaşadıkları anlaşılır
2
. 
Göktürkler dönemine kadar Çin kaynaklarında Kırgızlar muhtelif vesileler ile anılmakta fakat haklarında 
teferruatlı bilgiler verilmemektedir. Orhun yazıtlarında Göktürk Devleti’nin kurulması sürecinde, ülkede 
birliğin sağlanması doğrultusunda yapılan işler anlatılırken Kırgızlarla hakkındaki ilk Türkçe bilgiler verilir. 
Kültegin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtında, Suci ve Şine Usu yazıtında Kırgızlarla ilgili biraz daha geniş 
bilgiler yer alır.
Yazıtlarda verilen bilgilerden Kırgızların, Göktürkler döneminde güçlü bir boy ve askerî güce sahip oldukları 
anlaşılır. Daha sonra 840 yılında Uygur devletini yıkarak Ötüken merkez olmak üzere bir devlet kuran 
Kırgızlardan bu süreçte bilhassa Çin kaynakları sık sık bahseder. 910 yılında dağılan Kırgız devletinin ardından 
10. yüzyıldan sonra her ne kadar Arapça ve Farsça kaynaklar Kırgızlar hakkında bilgiler verse de 19. yüzyıla 
kadar ki Kırgız tarihi maalesef açık bir şekilde ortaya konamamaktadır. Öyle ki Kırgızların Tanrı dağlarına, 
yani günümüz Kırgızistan coğrafyasına geliş süreçleri kaynakların yetersiz bilgilerinden dolayı hala tartışılan 
konuların başında gelir.
Rus Çarlığı Dönemi Kırgız Tarihi Araştırmaları
Kırgız tarihi üzerine yapılan ilmî araştırmaların tarihi çok geri bir zaman dilimine gitmemektedir. 18. yüzyılın 
sonu 19. yüzyılın başlarından itibaren Kırgızlarla ilgili muhtelif kaynaklarda hulâsa bilgiler verilmektedir. 
Rusya’nın bu coğrafyaya yönelmesinden sonra bölgeye gönderilen askerler, devlet adamları, elçiler, seyyahlar, 
tüccarlar, keşif heyetleri raporlarında Kırgızlarla ilgili değişik bilgiler vermişlerdir.
N. Yakinf Biçurin, N. A. Aristov, G. F. Miller ve İ. E. Fişer, Ç. Valihanov, V. N. Tatişev, A. İ. Levşin, P. İ. Rıçkov 
gibi tarihçiler Kırgızlarla ilgili ilk bilgileri veren, Kırgız tarihini belirli derecede ilmî anlamda değerlendirmeye 
alan tarihçilerdir. Biçurin’in (1777-1853) Kırgız tarihi ile ilgili Çin kaynaklarından yaptığı çevirileri büyük 
ehemmiyet arz etmekle birlikte çalışmalarındaki hatalardan dolayı aktardığı bilgiler ihtiyatlı kullanılmalıdır
3
.
N. A. Aristov’un (1947- ?) Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo Sostava Kara-Kirgizov; Usni i kırgızı ili kara-kırgızı 
(1893); Trudı po istorii i etniçeskomu sostavu tyurkskih plemen adlı çalışmalarından ilki 1996, ikincisi 2001, 
üçüncüsü 2003 yılında müstakil eserler olarak Bişkek’te yayınlamış olup bu çalışmalarda Kırgızlar ile ilgili 
mühim bilgiler verilmektedir. Aristov’un gerek çalışmaları gerekse hayatı ile ilgili bilgiler Kırgızistan’ın 
bağımsızlığından sonraki döneme kadar, belki ulaşılamamasından dolayı, bilim dünyası tarafından pek 
kullanılmamış, nihayetinde 2000’li yıllarla birlikte eserleri bilim dünyasının istifadesine sunulmuştur. Aristov, 
Kırgızların boy ve komşularıyla ilişkileri, genolojileri; etnografileri ve benzeri konuları da içerisinde olan Kırgız 
tarihinin meselelerini tetkik etmeye çalışmıştır.
Çokan Valihanov’un (1835-1865) verdiği bilgiler daha ziyade bir rapor ve bilgilendirme niteliği arz etmekte 
olup bunlardan bir kısmı 1961’den itibaren Sobraniye soçineniy adı ile 5 cilt olarak Moskova’da ve daha sonra 
da Alma-Atı’da yayımlanmıştır. Bunun haricinde İzbrannoye Proizvedeniye adı altında da yine raporlarının 
bir kısmı Moskova’da 1986 yılında yayınlanmıştır. Onun yazdığı raporlardan büyük kısmı hâlâ yayımlanmış 
değildir.
Sovyetler öncesi Kırgızistan’da kendi tarihini araştıran Kırgız tarihçileri fazla değildir. Moldo Kıyaz (1820-
1896), Moldo Kılıç Şamırkan uulu (1868-1917), Cusup Abdrahmanov (1904-1938), Abdıkerim Sıdık uulu 
1  
Materialı po istorii syunnu, Predisloviye i primeç. V. S. Taskina, Moskva 1968, s. 41.
2  
Kırgızdar-1, haz. Keneş Cusupov, Bişkek 1993, s. 107.
3   Bkz: N. Biçurin, Sobraniye svedeniy o narodah obitavşih v Sredney Azii v drevniye vremena, Almatı 1998.

---