41
Bütün bu tədbirlərlə yanaşı, siyasi partiyalar şəraiti nəzərə alaraq,
ümumi mənafeyə səbəb olan işlərdə, ictimai məsələlərdə, partiyanın
büdcəsini ödəmək üçün iqtisadi fəaliyyətlərdə, xüsusi nəşriyyənin
buraxılmasında, kitabların çap və ya vətəndaşların ümumi
məlumatlarının artırılmasında yaxından iştirak edə bilərlər. Ölkə və
millətlər isə, siyasi partiyaların fəaliyyəti baxımından bir hissəyə
bölünürlər:
1-Partiyasız dövlətlər
Şahlıq hakimiyyət üsulu ilə idarə olunan bu ölkələrdə heç bir
siyasi partiya fəaliyyət göstərmir.
Fars körfəzinin şahlıq hakimiyyət üsulu ilə idarə olunan bəzi ərəb
dövlətlərini buna misal çəkmək olar.
2-Tək partiyalı ölkələr
Onların özləri də iki hissəyə bölünürlər:
1-Vahid kommunist partiyası tərəfindən idarə olunan sabiq
Sovetlər İttifaqı və Çin kimi ölkələr:
2-İraqdakı "Bəs" və inqilabdan əvvəl İranda bütün partiyalara
Dirçəliş
partiyasının
fəaliyyətində
məhdudlarşdıran
Pəhləvi
diktatorluğu kimi.
3-İki partiyalı ölkələr
Bəzi ölkələrdə iki qüdrətli siyasi partiya fəaliyyət göstərərək,
hakimiyyəti əldə etmək üçün daim bir-birləri ilə mübarizə aparırlar.
Әlbətdə, onlarla yanaşı digər siyasi partiyalarda fəaliyyət göstərə
bilər, lakin nüfuz və qüdrət baxımından onlardan üstün ola
bilməzlər. Respublikaçı və demokrat partiyalı ABŞ-ı, İşçi və
mühafizəkar partiyalı İngiltərəni bu ölkələrə aid etmək olar.
4-Çox partiyalı ölkələr
Çox partiyalı ölkələrdə bir neçə siyasi partiya fəaliyyət göstərsə
də,
orada adətən bir, iki və ya
üç siyasi partiya qüdrətə,
nüfuza malik
olur. Bu kimi ölkələrdə siyasi partiyalar daim bir-birləri ilə rəqabət
apararaq, qüdrəti əldə etməyə can atırlar.
Siyasi partiyaların oxşarlıqlar, malik olduqları fərqlər və qüdrətin
parçalanması bu kimi ölkələrdə adi hal hesab olunur. Türkiyə və
Hindistan kimi çox partiyalı ölkələri bu ölkələrin sırasına daxil edə
bilərik.
(1-5-2)
Qrup və dəstələr
42
Onlar milli mənafe, dövlətin istək və tələblərinin müqabilində öz
istəklərinə nail olmaq istəyən birləşmiş azad, lakin vahid təşkilat
halında olmayan qruplaşmalardan müştərək əqidəvi, ideoloji,
məhəlli və sinfi xüsusiyyətlər əsasında meydana gələ və ya hər hansı
bir siyasi partiyanın bir hissəsini təşkil edə bilərlər. Bir sözlə, rəsmi
siyasi partiyalar tək fəaliyyət göstərmirlər. Onlar bəzən dövlətlə
qarşı-qarşıya durub, onun müxaliflərindən birinə çevrilə bilərlər
Әlbətdə, onlar qüdrəti əldə edib çevirə belə bilərlər.
(1-5-3)
Təzyiqedici qruplar
Onlar müxtəlif cəmiyyətlərdə fəaliyyət göstərən və ən başlıca
məqsədi dövlətin siyasətinə təsir göstərmək olan rəsmi və qeyri-
rəsmi, gizli və aşkar qruplaşmalardan ibarətdirlər. Təzyiqedici
qruplaşmalar, qəbul olunan qərar və siyasəti öz mənafelərinə doğru
istiqamətləndirər və ya onlara qarşı hər hansı bir qərarın qəbul
olunmasına mane olarlar.
Milli mənafe haqqında çox az fikirləşən bu şəxslərin ən başlıca
məqsədi, adətən yalnız sinfi mənafe təmin etmək olur. Qarşılarına
qoyduqları məqsədə çatmaq üçün nüfuzlu şəxs və təbəqənin
diqqətini özünə cəlb edər, mühüm dövlət orqanlarına nüfuz edər,
elanlar paylayar, hədə-qorxu gələr, kimlərisə şirnikləndirər [rüşvət
vasitəsilə satın alar], terror edər, mitinq, piket, küçəyürüşü keçirər,
qərar qəbul edən şəxslərin diqqətlərini cəlb etmək üçün müzakirələr
aparar və s. tədbirlərə əl atarlar. Beləliklə, təzyiqedici qruplaşmalar
müştərək sinfi maneələrini müdafiə etmək üçün dövlətdən xaricdə
və mədəni təşkilatlar çərçivəsində meydana gəlir və dövlət
adamlarını yerbəyer etməklə, istədiyi hökmün icrası, islahat işlərinin
aparılması və ümumi siyasətin tətbiq olunmasına nail olarlar. Sinfi
təşkilatlar, iqtisadi və ictimai komitələri bu kimi qruplaşmalardan
hesab etmək olar.
Təzyiqedici qruplaşmaların ən başlıca xüsusiyyətləri isə
bunlardan ibarətdir:
1-Şəxsi mənfəət;
Qrup üzvləri şəxsi mənafeə xatirinə bir yerə toplaşır və onun
uğrunda birgə fəaliyyət göstərirlər.
2-Gizli və
ya aşkar siyasətə yiyələnmək;