Ii-mühazirə: Kimyada atom-molekul təlimi

Mol – maddənin miqdar ölçüsüdür. Maddə miqdarı fiziki kəmiyyətdir və vahidi mol-dur, ν ilə işarə (“nyu”) olunur. Mol – 0,012 kq (12q) C-12 izotopunda olan atomların sayı qədər his-səcikləri (molekul-ı, atom-ı, ion-ı,elektron-ı və s.) olan maddə miqdarıdır.
Bir ¹²C atomunun kütləsini bilərək (1,993·10^-26kq) 0,012 kq C-12 izotopunda olan C atom-nın sayını N_A hesablamaq olar:
Beləliklə, verilən tərifə görə istənilən maddənin 1 molunda eyni sayda (6,02·10²³) hissəcik vardır. 6,02·10²³ ədədi Avoqadro sabiti adlanır və N_A ilə işarə olunur. Molu aşağıdakı kimi də ifadə etmək olar:
Maddənin 6,02·10²³ sayda hissəcikdən ibarət olan miqdarına mol deyilir.
Molyar kütlə (M): Mad. miqdarı ν (mol) ilə onun kütləsi m(q,kq) arasında əlaqə yaratmaq üçün molyar kütlə (M) anlayışından istifadə edilir. Maddənin molyar kütləsi onun kütləsinin mad. miqdarına olan nisbətidir.

Başqa sözlə, mad-nin molyar kütləsi həmin mad-nin 1 molunun kütləsidir. Təsirsiz qaz-ın və atom quruluşlu bəsit maddə-in (Ar,C,Na,Fe və s.) molyar kütlə-nin ədədi qiyməti, on-ı əm.gə-
tirən elementin nisbi atom kütləsinə bərabərdir.
{M} = Ar və ya M = Ar ·1 q/mol. Məs:
Ar (He) = 2 : M (He) = 2q/mol ; Ar (Na) = 23:M (Na) = 23q/mol; Ar (C) =12: M (C) = 12q/mol:
Birləşmənin molyar kütləsi ədədi qiymətcə onun nisbi molekul kütləsinə bərabərdir.
Kimyəvi işarələr, formullar və tənliklər: Elementlərin latınca adlarının ya ilk hərfi, ya da ilk və sonrakı hərflərin biri kim-vi işarələr kimi qəbul edilmişdir. Məs: Aluminium adlanan alüminium – Al kimi işarə olunur. (Bunu ilk 1814 ildə isveç kimya-sı Bertselius vermişdir).
Kimyəvi formul – maddənin miqdari və və vəsfi tərkibinin kimyəvi işarələrlə göstərilməsidir. Məs: H₂SO₄, CH₄ və s. kim-vi formullardır. Bu formul-a brutto və ya empirik formullar deyilir. Bu formul-dan başqa kim-da quruluş və qrafik formul-ını ayırd etmək lazımdır.
Molekulda atom-ın öz valentlik-inə müvafiq olaraq düzülüş ardıcıllığını göstərən formula quruluş formulu dey-r. Başqa sözlə, quruluş formulu yalnız kovalent rabitələr vasitəsilə əm. gəlmiş molekulyar quruluşlu maddələr üçün yazılır.
O=C=O H O O H O
S H O P O
CO₂ H O O H O
H₂SO₄ H₃PO₄
Maddədə atom və ya ionların düzülüş ardıcıllığını göstərməyib yalnız elementin valent-liyini (oks-mə dərəcəsini) əks etdirən formula qrafik formul dey-r. Məs:
O=C=O | |
Qrafik formul O O
| |
O – Si – O – Si – O –
| |
O O
| |
- O – Si – O – Si – O –
| |
O O
| | (SiO)_n quruluş formulu
Maddələrin quruluş formullarını həqiqi formul-ından fərqləndirmək lazımdır. Həqiqi quruluş formulu nəinki molekulda atomların birləşməsi ardıcıllığını və valentliyini, həmçinin onların fəzada 1-1-inə nisbətən necə yerləşməsini göstərir. Məs: müstəvi molekullar üçün on-ı belə təcvir etmək olar:
O 120⁰ F
H H F B 120⁰
120⁰ F
Kimyəvi tənliklər kim-vi reaksiya-ın kim-vi işarə və formullar vasitəsilə ifadə olunmasıdır.
Valentlik: Valentlik – atomların kovalent rabitə əm. gət-mək xassəsidir. Kəmiyyətcə val-k atomun digər atom-la əm. gət-yi kovale-t rab-nin(vəya ümumi elektron cüt-nin)sayına =dir. Məs:
F – H-da F 1 valentli, H₂O-da O 2 valentli, NH₃-da N 3 valentli, H₃O⁺-da O 3 valentli, CCl₄-də C 4 valentli olur. Valentliyin işarəsi olmur və o sıfır qiymət ala bilmir. Elementin valentliyi onun atomunun xarici elektron səviyyəsinin quruluşu ilə müəy. edilir. Belə ki,
a) elementin valentliyi onun atomunun normal halda malik olduğu tək elektronların sayı ilə müəy. edilir. Məs: N atomu (normal) 3 tək elektrona malikdir.
N +7 1s²,2s²,2p³ : NH₃-da N-un valentliyi 3-dür.
b) Reak. zamanı atom-ın həyəcan-sı nəticəsində on-ın tək elektron-nın sayı artır. Nət-də elementin valentliyi yüksəlir. Bu atomda boş orbital-r və bölünməyən elektron cüt-i olduqda mümkün olur. Belə hallar C,S,P II və III qr. metal-nın və s. birləşmələrdə müşahidə olunur.
Həyəcanlı nəticədə əsas y/qr elementlərinin atom-nın ən yüksək valentliyi onların dövri sistemdə yerləşdiyi qrupun №-nə = olur. Amma II dövr element-i N,O,F müstəsnalıq təşkil edir. Xarici səviyyədə
d-orbitalı olmadığından müvafiq olaraq 5,6 və 7 valentlik göstərmir.
Atomun ən yüksək valentliyi onun xarici səviyyəsində olan orbital-ın (kvant xana-nın) sayına = olur. NH₄⁺, H₃O⁺, CO.
NH₄⁺ ammonium kationunda kovalent rabitə-dən 1-i N-un 2s² elektron cütünün H ionun boş 1s-orbitalı ilə donor-akseptor qarşılıqlı təsiri nəticəsində əm.gəlir. O-n atomunun valentliyi hidroksonuim ionunda H₃O⁺ və CO-də 3-ə =dir.
Beləliklə, atom-ın valentliyi yalnız tək elektron-la deyil, həm də xarici səviyyənin bölünməyən elektron cüt-i və boş orbital-ı ilə müəy-n edilir.