İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

dəqiqə ərzində  qurudulmalı, yaxud müəyyən  həcmə  malik olan 
qablarda  3%-li  isti  (45-500S)  formaldehid  məhlulu  ilə  30  dəqi­
qə  ərzində dezinfeksiya  edilir və  sonra qurudulur.
Karantin,  xəstəliyə  görə qeyri-sağlam  quş  qrupunun  kəsimi­
nin  aparılması  və  son  dezinfeksiya  aparılmasından  sonra 
götürülür.
İNFEKSİON  BRONXİT
İnfeksion  bronxit  (Bronchitis  infektiosa)  kəskin  kontagioz 
virus  etiologiyalı  xəstəlik olub  körpə  quşlarda tənəffüs  üzvləri­
nin,  yaşlılarda  isə  reproduktiv  orqanların  zədələnməsi  və  yu­
murta  məhsuldarlığının  aşağı düşməsi  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlu m at. 
İnfeksion  bronxiti  ilk  dəfə  1931-ci  ildə 
Şalk  və  Xavn  ABŞ-da  qeyd  etmişlər.  Hal-hazırda  bu  xəstəlik 
Avropanın  bir  çox  ölkələrində,  Yaponiyada,  Misirdə,  Avstrali­
yada  və  Latın  Amerikası  ölkələrində  geniş  şəkildə  yayılmışdır. 
İnfeksion  bronxitin  virusu  ilk  dəfə  1936-cı  ildə  ABŞ-da  Biç  və 
Şalk tərəfindən ayrılmışdır.  Rusiyada  infeksion  bronxiti  1946-cı 
ildə  P.M.Sopikov  xarici  ölkələrdən  gətirilmiş  yumurtalardan 
çıxmış  cücələrdə  aşkar etmişdir.
Z.Y.Çistov,  V.N.Syurin  və  başqaları  Moskva  vilayətinin 
quşçuluq  təsərrüfatlarında  infeksion  bronxitin  4  ştamını  ayırmış 
və  antigenlik  xüsusiyyətlərinə  görə  «Konnektikut»  və  «Massa­
çusets»  standart  ştamlardan  fərqli  olmuşlar.
X ə stəlik  tö rəd icisi. 
İnfeksion bronxitin törədicisi  RNT-li vi­
rus  olub  coranaviride  ailəsinin  Coranavirus  cinsinə  mənsubdur 
və  Coranovirus  avian  adlandırılmışdır.  Virionlarm  ölçüsü  80- 
100  nm  olmaqla polimorfdur və  hüceyrə sitoplazmasında repro­
duksiya  edir.  Hal-hazırda  bunun  20-dən  çox  serotipi  aşkar  edil­
mişdir.  Keçmiş  SSRİ  ərazisindən  ayrılmış  ştamlar  eyni  cinsli 
olub  Massaçusets  serotipi  ilə yaxındır.  Virus  inkişaf edən  toyuq
162
embrionlarının  xoriollantois  qişasında  və  allontois  boşluğunda 
artıb  çoxalır.  Əksər  təbii  ştamlar  ilk  passaj  zamanı  yalnız 
müəyyən  qədər embrionları  öldürür.  Patogen  effekt  əldə  etmək 
üçün virusun ən azı 6 passajı tələb olunur.  V.N.Syurin  və başqa­
ları göstərirlər ki, birinci passaj zamanı toyuq embrionlarının  10- 
20%-i  tə lə f  olduğu  halda  yeddinci  passajda  bu  80-90%  və 
onuncuda  100%-ə  bərabər olur.
Virusun  təsirindən  embrionun  inkişafı  ləngiyir  və  inkubasi- 
yanın  17-19-cu günlərində onun  böyüklüyü  normal  həcmin yarı­
sına bərabər olur ki, buna da «cırtdan» embrionlar adı  verilmişdir.
İnfeksion  bronxit  virusu  hemaqqlyutininləşdirici  xüsusiyyə­
tə  malik  deyil  və  hal-hazırda  onun  əsas  5  serotipi:  «Massaçu­
sets»,  «Konnektikut»,  «Lova-97»,  «Qrey»  və  «Z\Holt»  ayırd 
edilmişdir.  Bu  serotiplərin  hamısı  zəif dərəcədə  antigenlik  uy­
ğunluğuna  malikdir.
D a v a m lılığ ı. 
Virus  toyuq  embrionunun  allantois  mayesində 
370S  temperaturda  10 gün,  50%-li  qliserində  konservləşdirilmiş 
viruslu  toxumada  nisbətən  aşağı  temperaturda  80  gün  sağ  qalır. 
Virus üçün optimal pH-7,8-dir.  Dondurma və əritmə virusun pato- 
genliyinə  təsir etmir.  Hofstad  1956-cı  ildə qeyd  etmişdir ki,  lio- 
fılizasiyalı  virus  vakuumda  saxlandıqda  13  il  öz  virulentliyini 
itirmir.  Quş binalarındakı  obyektlər üzərində virus  17-23°S  tem­
peraturda  1  həftə,  peyində  3  aya  qədər -  30"S-də  isə  17  ilə  qə­
dər  yaşama  qabiliyyətini  saxlayır.  Ultrabənövşəyi  şüaların  v 
dezinfeksiya  vasitələrinin  təsirinə  həssasdır.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
İnfeksion  bronxit  yüksək  konta- 
giozluğu  ilə  səciyyələnir  və  qısa  müddətdə  bütün  quş  qrupunu 
əhatə  edir.  Xəstəlik müxtəlif yaş qrupuna mənsub olan  quşlarda 
müşahidə  edilir.  Ancaq  Next  (1966)  göstərmişdir  ki,  16-22  həf­
təlik  quşlar  infeksion bronxit virusuna daha çox  həssaslıq  göstə­
rir.  Körpə  cücələrdə  müəyyən  müddət  ərzində  qeyri-həssaslıq 
onlarda  transovarial  immunitetin  əldə  edilməsi  ilə  izah  olunur.
163

---

Eksperimental  yolla  göyərçinləri,  ada  dovşanlarını,  yarasaları 
yoluxdurmaq  mümkündür.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçirmiş 
quşlar hesab edilir.  Virusdaşıyıcılıq  3  ay davam  edir və  belə quş­
lar göz yaşı,  burun  axıntısı,  kal  və yumurta  vasitəsilə virusu  xa­
rici  mühitə  ixrac  edir.  Xəstəliyi  keçirib  sağalmış  quşlarda  virus 
neytrallaşdırım  antitellər  1  ilə qədər müəyyən  edilir.
Təbii  halda  yoluxma  əsasən  aerogen  və  kontakt  yolla  baş 
verir.  Eksperimental  olaraq  intratraxeyal,  intranazal,  əzələiçi, 
dərialtı,  qarın  boşluğu  yoluxdurma  mümkündür.
Virusun  ilk  dəfə  xəstəliyə  görə  sağlam  təsərrüfatlara 
düşməsi  nəticəsində  buradakı  əksər  quşların  aerogen  və  kon­
taktla  yoluxması  baş  verir.  Bu  qrup  içərisində  bəzi  yaşlı  quş­
lar  xəstəliyi  latent  infeksiya  halında  keçirməklə  sonrakı  nəs- 
lə  transovarial  yolla  immuniteti  keçirir.  Xəstəliyin  yayılma 
dərəcəsinə  quşların  konsentrasiyası,  onların  yaşı,  quş  binala­
rında  mikroiqlimin  vəziyyəti,  yemləmə  və  s.  böyük  təsir  gös­
tərir.  İnfeksion  bronxitə  görə  qeyri-sağlam  təsərrüfatlarda  quş­
lar bir çox  infeksiyalara xüsusilə  infeksion  larinqotraxeitə,  ko- 
libakterioza, respirator mikoplazmoza daha çox  həssas olurlar. 
X əstə  yaşlı  quşlarda  yumurta  məhsuldarlığı  50%-ə  qədər 
aşağı  düşür.
Xəstəliyin  quşlar  arasında  subklinik  formada  yayılmasında 
ayrı-ayrı  ölkələrdə tətbiq  edilən diri  virus vaksinlərin  rolu  xüsu­
si  olaraq  qeyd  edilməlidir.
Patogenez.  İnfeksion  bronxitin  törədicisi  orqanizmə  daxil 
olma  yolundan  asılı  olmayaraq  ən  əvvəl  respirator orqanları  zə- 
dələyir.  Burada  o  traxeyanın  epiteli  hüceyrələrində  reproduk­
siya  edərək  onda  distrofık  proseslərə  səbəb  olur.  Sonra  virus 
ümumi  qan  dövranına  düşür  və  qan  vasitəsilə  orqanizmin  hər 
yerinə  yayılır.  Bu  prosesdə  qanın  formalı  elementləri  xüsusi  rol 
oynayır.  Virus  daxili  orqanlardan  daha  çox  ağciyərə,  dalağa,
164
böyrəklərə və yumurtalıqlara toplanır və orqanların kəskin pato­
loji  dəyişdiklərini  törədir.
İmmunofluoressensiya  metodu  vasitəsilə  virusu  traxeyada, 
ağ  ciyərdə,  böyrəklərdə,  dalaqda  və  fabrisium  kisəsində  aşkar 
etmək olar.  Qan damarlarının divarının keçiricilik qabiliyyətinin 
artması  ilə  əlaqədar olaraq  traxeya və  bronxların  selikli  qişasın­
da  şişkinlik  qeyd  olunur.
İnfeksiyanın  xoşgedişli  formasında  əksər  quşlarda  sağalma 
müşahidə edilir.  Ancaq nekrodistrofıki dəyişdiklərin  baş vermə­
si  ilə  əlaqədar  olaraq  latent  proseslərin  fəallaşması  müşahidə 
edilir.  M əhz buna görə də infeksion bronxit respirator mikoplaz- 
moz  və  kolibakteriozla  assosiasiya  halında  gedir.  Belə  qarışıq 
infeksiya  zamanı  orqanlarda ağır  patoloji-anatomik  dəyişdiklər, 
xüsusilə  fıbrinozlu  rinit,  sinusit,  larinqit,  traxeit,  krupoz  pnev- 
moniya,  serozlu-fbrinozlu aerosakkulit  inkişaf edir ki,  buda quş­
ların  asfıksiya nəticəsində  kütləvi  tələfatına səbəb  olur.
G ed işi  v ə  kliniki  əla m ə tlə ri. 
Təbii  yoluxma  zamanı  xəstə­
liyin  inkubasiya  dövrü  2-10  gün  arasında  davam  edir.  Kliniki 
əlam ətlərin  baş  verməsinə quşların yaşı,  saxlanma  şəraiti  və vi­
rusun virulentliyinin böyük təsiri  vardır.  İnfeksion bronxit zama­
nı  3  kliniki  sindrom  müşahidə  edilir.
Respirator sindrom.  Belə sindrom ən  çox  cücələrdə  müşahi­
də  edilir.  Bu  zaman  onlarda  öskürmə,  tənəffüsün  çətiıdəşməsi, 
traxeal  mənşəli  xırıltılar,  serozlu  burun  axıntısı,  bəzən  rinit, 
konyunktivit  və  sinusit  qeyd  olunur,  cücələrdə  iştah  itir,  istilik 
mənbəyi  olan  yerə toplanırlar.  Respirator sindrom  1-3  həftə da­
vam  edir  və  1-3  həftəlik  cücələrdə  letallıq  5-33%  olur.  I  aylıq­
dan  yuxarı  cücələrdə  asqırma,  öskürmə,  quru  xırıltılar,  cücələ­
rin  inkişafının zəifləməsi müşahidə edilir.  Xəstəlik 5-10 gün da­
vam  edir və çox  vaxt sağalına  ilə  nəticələnir.
Reproduktiv orqanların zədələnməsi  sindromu.  Bu yaşlı  quş­
larda  müşahidə  edilməklə  kliniki  əlam ətlər  xarakterik  deyil.
165

---