İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

Əvvəlcə toyuqlarda rinit,  konyunktivit,  tənəffüsün çətinləşməsi 
nəzərə çarpır.  Xəstəliyin  1  bəzən  isə 2-ci  həftəsindən sonra yu­
murtlama kəskin şəkildə aşağı düşür. Yumurtalar tam keyfiyyət­
li  olmur.  3-4  həftədən  sonra  yumurta  məhsuldarlığı  tədricən 
aşağı  düşür.  Xəstəliyin  belə gedişindən  ölüm  faizi  çox  aşağıdır.
Nefrit-nefroz  sindromu.  İnfeksion  bronxit  virusunun  bəzi 
ştamları  xəstəliyin  ilk  2  həftəsi  ərzində  böyrəklərin  və  sidik 
axarlarının  iltihabını və urat çöküntülərinə səbəb olur.  Xəstələr­
də  ümumi  zəiflik,  diareya  və  zəif dərəcədə  respirator  sindrom 
əlamətləri  nəzərə  çarpır.  Virusun  təsərrüfatda  ilk  sirkulyasiyası 
zamanı  letallıq  yüksək  olmaqla  50-70%  arasında dəyişir.
P atoloji-anatom ik  d əy işilik lər. 
Xarakterik  patoloji-anato- 
mik  dəyişiliklər  1  aylığa  qədər cücələrdə  müşahidə  edilir.  Əsa­
sən  respirator orqanların zədələnmələri aydın  şəkildə  müşahidə 
edilir.  Burun  boşluğunun,  infraorbital  sinuslarm  və  traxeyanın 
selikli  qişasının  hipermiyah  olmaqla serozlu  və  ya kataral  eksu- 
datla  örtülü  olur.  Ağ  ciyərin  kəskin  hiperemiyası  və  şişkinliyi, 
bronxların  köpüklü  maye  ilə  doluluğu,  qaraciyər  və  böyrəyin 
danəli  distrofıyası  qeyd  edilir.  Çox  vaxt hava kisələrinin  serozlu 
və  ya serozlu-fibrinozlu  iltihabı  müşahidə edilir.
Yaşlı  quşlarda  xarakterik  patoloji-anatomik  dəyişiliklər  yu­
murtalıq  və  yumurta  borularında  qeyd  olunur.  Bunlarda  yumur­
ta  borularının  qısalması,  mənfəzinin  bəzi  yerlərində  tamamilə 
daralması,  ovulyasiyanın  qarın  boşluğunda  getməsi  və  bunun 
nəticəsində  sarılıqlı  peritonit  inkişaf edir.
Nefrit-nefroz  sindromu  zamanı  böyrəklərin  böyüməsi  və 
böyrəkdə  rəng  dəyişdikləri,  sidik  kanalcıqlarının  uratlarla  dolu 
olması  aşkar edilir.
Histoloji  dəyişdiklərdən  yuxarı  tənəffüs  yollarında  xüsusilə 
qırtlaq  və  traxeyada  selikli  qişanın  kəskin  qalınlaşması,  burada­
kı  epiteli  hüceyrələrinin  distrofıyası  və  deskvamasiyası,  ancaq 
bazal  hüceyrələrin  saxlanması  və  çoxalması  hesabına  onların
1 6 6
tamlığının  pozulmaması  nəzərə çarpır.  Respirator epiteli  hücey­
rələrinin  proliferasiyası  və  limfoid  follikulların  hiperplaziyası 
nadir  hallarda  görünür.  Ağ  ciyərin  zədələnmələri  zamanı  para- 
bronxial komplekslərdə və interstisial birləşdirici toxumada lim­
foid,  histositar və  psevdoeozinofıl  hüceyrələrin  infıltrasiyası  aş­
kar edilir.
D ia q n o z. 
İnfeksion bronxitə diaqnoz qomyaq üçün onun epi- 
zootoloji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik 
dəyişdikləri  nəzərə  alınır,  virusoloji  müayinə  və  seroloji  reak­
siyalardan  istifadə  edilir.
Virusun ayrılması və identifıkasiyası  üçün xəstəlikdən  ölmüş 
quşların  respirator  orqanlarının  suspenziyası  ilə  8-10  günlük  to­
yuq  embrionlarının yoluxdurulmasından  istifadə edilir. Yoluxmuş 
embrionların  ölümü  36-48  saatdan  sonra  baş  verir.  Eyni  vaxtda 
10-20  günlük 4-6  baş cücələrin traxeya  içərisinə  viruslu  suspen- 
ziya  0,5  ml  dozada yeridilir.  18-36  saatdan  sonra  cücələrdə  xəs­
təliyə  uyğun  kliniki  əlamətlərin  baş  verməsi  patoloji  materialda 
infeksion  bronxit  virusunun  olmasını  göstərir.  Ayrılmış  virusun 
identifıkasiyası  üçün  NR,  DFR  və  İFR-dan  istifadə  edilir. 
M üəyyən  edilmişdir ki,  virus neytrallaşdırın  antitellər yoluxma­
nın  11-ci  günündən  36-cı  günə  qədər  toplanır  və  cücələrin  qan 
serumunda  483  günə  qədər qalır.  Xəstəliyin  ekspress  diaqnosti­
kası  üçün  DPR-dan  istifadə  edilir,  ancaq  bu  reaksiya  vasitəsilə 
antitellərin  müəyyən  edilməsi  hər vaxt mümkün  olmur.
T ə fr iq i  diaq n oz. 
İnfeksion  bronxiti  infeksion  larinqotraxeit- 
dən,  nyukasl  xəstəliyindən, respirator mikoplazmozdan,  infeksi­
on  bursitdən  və  s.  təfriq  etmək  lazımdır.
İnfeksion  larinqotraxeit  zamanı  quşların  qırtlağı  və  traxeya- 
sında fıbrinozlu çöküntü və tıxac müşahidə edilir. Toyuq embrion- 
larında  larinqotraxeit  virusu  xoriollantois  qişasında  nekrotiki 
ocaqlar yaradır.  Virusun ailəsi  və tipinin  təyin  edilməsi  ilə diaq­
noz dəqiqləşdirilir.
1 6 7

---

Nyukasl  xəstəliyi  üçün mədə-bağırsaq selikli  qişasının  kata- 
ral-hemorroji  iltihabı  və  bağırsağın  fıbrinozlu-nekrotiki  iltihabı 
xarakterikdir.  Nyukasl  xəstəliyi  virusu  infeksion  bronxit  viru­
sundan  fərqli  olaraq hemaqqlyutininləşdirici  xüsusiyyətə malik­
dir.
Respirator  mikoplazmoz  infeksion  bronxitdən  fərqli  olaraq 
xroniki gedişlidir. Mikoplazmozun törədicisi ilə yoluxmuş toyuq 
embrionları  normal  böyüyür və  onlarda ölüm  müşahidə edilmir. 
Xəstə  və  xəstəlikdən  sağalmış  quşların  qanında  aqqlyutinasiya 
reaksiyası  ilə aqqlyutininlər və hemaqqlyutinasiyanın  ləngiməsi 
reaksiyası  vasitəsilə  antihemaqqlyutininlər aşkar edilir.
İnfeksion  bursit  əsasən  2-6  həftəlik  quşlarda  müşahidə  edi­
lir.  Quşlarda  fabrisium  kisəsinin  iltihabı, köks və ətraf əzələlər­
də qan  sızmalar,  nefrit aşkar edilir.  Laboratoriya müayinələrinin 
nəticəsi  həlledici  rol  oynayır.
M ü alicə. 
İnfeksion  bronxitin  müalicəsi  aparılmır.
İm m unitet. 
Xəstəliyi  keçirmin  quşlarda  immunitet  yaranır. 
Belə quşları  virusun  homoloji  ştamları  ilə yoluxdurduqda onlar­
da  davamlılıq  qeyd  olunur.  Xəstəliyin  spesifik  profilaktikası 
üçün xarici ölkələrdə diri xəitlədilmiş və inaktivləşdirilmiş vak- 
sinlərdən  istifadə edilir.  Bu məqsədlə daha çox Noblis-H-52 şta- 
mından alınmış vaksindən istifadə edilir.  Keçmiş SSRİ-də infek­
sion  bronxitin  spesifik  profilaktikası  üçün  hələlik  heç  bir vasitə 
işlənib  hazırlanmamışdır.  Son  zamanlar  inaktivləşdirilmiş  vak- 
sin və AM  ştamından hazırlanmış quru virus vaksin sınaqdan ke­
çirilir.
P rofilaktika  və  m übarizə  təd b irləri. 
Təsərrüfatı  kliniki 
sağlam  quşlarla  komplektləşdirmək  lazımdır.  Profilaktika  məq­
sədilə  yumurtalar  inkubatora  qoyulmadan  əvvəl  30  dəqiqə  ər­
zində  formaldehid  buxarı  ilə  dezinfeksiya  edilməlidir.  Bu  məq­
sədlə inkubasiya ediləcək yumurtalar xüsusi kameraya yığılır və 
bunun  hər  m2-nə  25-30  ml  formalin,  17-20  qram  kalium-per-
168
manqanat  və  12-15  ml  su  götürüb  xüsusi  qabda  qarışdırılır.  Re- 
saksiya  nəticəsində  formaldehid  buxarları  yaranaraq  kamerada- 
kı  yumurtaları  etibarlı  şəkildə dezinfeksiya  edir.
Quş  saxlanacaq  binalarda  quşları  köçürməzdən  əvvəl  1%-li 
formaldehid,  2%-li  natrium  qələvisi  və  tərkibində  2%  fəal  xlor 
olan  xlorlu  əhəng  məhlulları  ilə  dezinfeksiya  edilməlidir.  Quş­
lar binada  olan  şəraitdə  də dezinfeksiya  aparmaq  olar.  Bu  məq­
sədlə  ən  yaxşı  vasitə  süd  turşusunun  aerozol  halında  tətbiqidir. 
Bundan  əlavə  rezorsinin  və  ya  üçetilenqlükolün  suda  20%-li 
məhlulu  h ər  lm3  həcmə 0,025  q  preparat  olmaq  şərtilə  götürüb 
2  saatlıq  fasilə  ilə  2-3  dəfə  işlədilməlidir.
Təsrrüfatda  xəstəlik  müşahidə  edildikdə  o,  qeyri-sağlam  he­
sab  edilərək  məhtutlaşma  tədbirlərindən  istifadə  edilir.  Tə­
sərrüfat  daxilində  sağlamlaşdırma  tədbirləri  işlənib  hazırlanır. 
Əgər xəstəlik  yalnız  bir quş binasında  qeyd  binasında  qeyd  olu­
nursa xəstə  və  zəif quşları  sanitar kəsim  şöbəsində  öldürüb,  cə­
sədləri  utilləşdirm ə  və  ya  yandırmaqla  məhv  etmək  lazımdır. 
Digər  quş  qrupu  isə  kəsimə  göndərilir.  Əgər  xəstəlik  bir  neçə 
quş binalarında müşahidə edilirsə bu zaman  xəstə və zəif quşlar 
gündəlik  olaraq  çıxdaş  edilir,  sanitar kəsim  şöbəsində  kəsilərək 
ət-sümük  unu  istehsalı  üçün  istifadə  edilir.
Yumurtaların ticarət şəbəkələrində realizasiya edilməsindən 
əvvəl  onlar  formaldehid  buxarları  ilə  dezinfeksiya  edilir,  kəsil­
miş  quş  cəmdəkləri  işə  ictimai-iaşə  müəssisələrinə  göndərilir. 
Peyin  və  döşənək  materialları  toplanaraq  biotermiki  üsulla  zə­
rərsizləşdirilir.
İnkubator,  quş  binaları,  müxtəlif avadanlıqlar  təmizləndik­
dən  sonra  2%-li  natrium  qələvisi  məhlulu  ilə  dezinfeksiya  edil­
məlidir.  Xəstəlik  ləğv  olunanədək  binalar  hər  2-3  gündən  bir, 
bina ətrafı  sahə  isə  həftədə  bir dəfə  dezinfeksiya  edilməlidir.
Quşlar  binada  olan  şəraitdə  cari  dezinfeksiya tərkibində  2% 
fəal  xlor olan  natrium  hipoxloridlə  (hər  lm3  həcmə  0,5  ml,  ek­
169

---