İQTİsadiyyatin və İxracin diversiFİkasiyasinin
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DİVERSİFİKASİYA
- 6) “Xəzər hövzəsində neft iqtisadiyyatı və siyasəti: Azərbaycan və Mərkəzi Asiyada neft gəlirlərinin
- 7) “Neft fondları effektivdirmi Azərbaycan və Qazaxıstanda resurs gəlirlərinin idarə olunması” ( How
- 8) “Qara qızılı insan qızılına çevirmək: neft gəlirlərindən davamlı inkişafa nail olmaq üçün istifadə”
- 9) “Resursla zəngin ölkələrdə hidrokarbon gəlirlərinin ağıllı idarə olunması” ( Pruden-tial management of hydrocarbon revenues in resource-rich economies; 2005
- 10) “Xəzərin neft sərvətləri: kim fayda götürəcək” ( Caspian oil windfalls: who will benefit, 2003 ).
27 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA Qarabağ və ətraf regionları işğalı nəticəsində ölkədə 1 milyondan çox qaçqın və məcburi köçkünün olması da nəqliyyat və ticarət əlaqələrinə ciddi məhdudlaşdırıcı təsir edir. Neft-qaz sektorundan asılılığın azalmasında sosial hədəflərin olması və yoxsulluğun azalmasına bunun təsiri mühümdür. Neft hasilatının pikə çatmasından sonra ixracda azalma yalnız hasilatın azalması səbəbindən olmayacaq, həm də hasilatın daha böyük hissəsi daxili tələbatın ödənilməsinə yönələcək. O zaman hökumət artıq fiskal ekspansiyanı davam etdirə bilməyəcək və eyni zamanda hidrokarbon resurslarının neft idxalatçısına çevriləcək. Bununla da qeyri-neft büdcə kəsirinin qeyri-neft ÜDM-inə nisbəti və cari hesablar balansının kəsiri də artım trendi göstərəcək. Hesabatdakı ssenarilər göstərir ki, hətta ən optimist variantda belə bu proses 2020-2025-ci illərdə baş verəcək. Neqativ ssenarinin baş tutmaması üçün Azərbaycan yoxsulluğun azaldılmasına, ikirəqəmli inflyasiyanın qabaqlanmasına, qeyri-neft sektorunda məhsuldarlığın ən yüksək olduğu sahələrin inkişafına nail olmalıdır. Azərbaycan iqtisadiyyatı əvvəlcə (a) təbii resurslardan asılılıq fazasından (b) keçid fazasına, daha sonra isə (c) davamlı inkişaf fazasına keçməlidir.
istifadəsi ilk növbədə belə bir suala cavab tapmağı vacib edir: vəsaitin nə qədərini bu gün, nə qədərini isə sabah xərcləməli? Azərbaycan hökuməti neft gəlirlərindən ölkədəki sosial, siyasi və etnik gərginliyi ortadan qaldırmaq üçün istifadə edir. Həssas sosial qruplara yönəlik dövlət proqramları həyata keçirilir. Ancaq ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına mühüm əngəl olan regionlar arasındakı disbalans böyük neft gəlirləri hesabına nəinki öz həllini tapmır, əksinə, daha da dərinləşir. Belə ki, iqtisadi resursların daha çox Bakı və Abşeron yarımadasında konsentrasiyası müşahidə olunur. Neft gəlirlərinin sosial-iqtisadi rifaha tam çevrilə bilməməsinə isə iqtisadi agentlərin “renta axtarışı” meyilləri (rent-seeking), sosial kapitalın zəif inkişafı və köhnəlmiş istehsal bazası mane olur. Uzunmüddətli dövrdə neft gəlirlərindən səmərəli istifadə nəinki davamlı iqtisadi inkişafa təkan verər, hətta siyasi stabillik üçün də qarant rolunu oynayar. 7) “Neft fondları effektivdirmi? Azərbaycan və Qazaxıstanda resurs gəlirlərinin idarə olunması” (How effective are oil funds? Managing resource windfalls in Azerbaijan and Kazakhstan; 2007). İrihəcmli neft gəlirlərinin müəyyən hissəsini büdcədən kənarda tutmaq üçün bir sıra neft-qaz ölkələri, o cümlədən Azərbaycan ayrıca Neft Fondu formalaşdırmışlar. Neft Fondu Azərbaycanda digər dövlət qurumlarına nisbətən daha şəffaf və hesabatlıdır. Hasilat Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsünə (EITI) qoşulması fondun hesabatlılığının təkmilləşməsinə daha müsbət təsir etmişdir. Azərbaycan hökuməti sosial inkişaf və infrastruktur ehtiyaclarına xərcləmələr (spending oil revenues), makroiqtisadi stabilliyin qorunması (sterilizing oil revenues) və neft gəlirlərinin bir hissəsinin gələcək nəsillər üçün saxlanması (saving oil revenues) arasında doğru balansı tapmalıdır. Hələlik isə Qazaxıstanda bu balans Azərbaycandan daha optimal qurulub. Belə ki, 2006-cı ildə Qazaxıstanda qeyri-neft büdcə kəsirinin qeyri-neft ÜDM-inə nisbəti cəmi 4,3%, Azərbaycanda isə bu göstərici 30%-dən çox olmuşdur. Səbəb isə ondan ibarətdir ki, ARDNF rəsmən yığım fondu olsa da, Azərbaycan vəsaitlərinin böyük hissəsini heç bir limit olmadan dövlət büdcəsinə və öz büdcəsi vasitəsilə investisiya layihələrinə ayırır. Qazaxıstanın Milli Fondu isə daha çox stabilləşmə funksiyası yerinə yetirsə də, neftin qiyməti əvvəlcədən müəyyən həddi keçdikdən sonra avtomatik yığım mexanizmi işə düşür və dövlət büdcəsinə köçürmələr məhdud olmaqla hər il ayrıca olaraq Prezident tərəfindən təsdiqlənir. Hesabatda həm də qeyd edilir ki, Azərbaycan hökuməti yüksək xərcləmələrin makroiqtisadi stabilliyə və valyuta məzənnəsinə təsiri, habelə qeyri-neft sektorunun rəqabətliyini daim diqqətdə saxlamalıdır. Çünki bunların təmin edilməməsi iqtisadi diversifikasiya üçün ciddi əngələ çevrilə bilər.
nin bu hesabatı Azərbaycan İİN-in tələbi əsasında hazırlanıb və nəinki neft gəlirlərindən davamlı inkişafa nail 28 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA olmaq üçün necə istifadə etmək barədə ümumi tövsiyələr, hətta çox konkret tədbirlər planına da malikdir. Hesabatda ilk diqqətçəkən fikir ondan ibarətdir ki, “Azərbaycanın iri neft ixracatçısı olması hələ onun qlobal iqtisadiyyata tam inteqrə ola bildiyi anlamına gəlmir”. Azərbaycan yalnız inkişaf etmiş və rəqabətqabiliyyətli qeyri-neft sektoru ilə qlobal iqtisadiyyata inteqrasiyasını tamamlaya bilər. Ölkə əhalisinin mütləq çoxluğu məhz qeyri-neft sahələrində işləyir və bu sahələrdə ixtisas sahibi olmuşdur. Paradoksallıq ondan ibarətdir ki, ölkə “holland sindromu”nun bəzi əlamətlərindən qaça bilsə də, qeyri-neft sektorunu qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya etdirə bilməyib. Hökumətin uzunmüddətli hədəfləri arasında gəlirlərin artımı və yoxsulluğun azaldılması, “holland sindromu”nun neytrallaşdırılması, qeyri-neft sektoru üzrə artım və institusional islahatlar kimi ümumi məsələlər var. Ancaq hesabatda “qara qızılı insan qızılına çevirmək” konsepsiyası çərçivəsində əsas diqqət ayırılan məqamlar bunlardır: a) İnsan resurslarının inkişafı strategiyası: təhsilə investisiya, dövlət sektorunda texniki təhsilin inkişafı, təhsil təqaüdləri, təhsil parkları, icma kollecləri, təhsil fondları. b) Makroiqtisadi məsələlər: yeni iqtisadi monitorinq xidməti, makroiqtisadi risklərin xəritəsi, neft gəlirlərinin xərclənməsinə nəzarət. c) “Qara qızılı insan qızılına çevirmək” alətləri: məlumat bazalarının yaradılması, sorğuların keçirilməsi, iqtisadi-riyazi modelləşdirmə. d) Ölkələr üzrə öyrənmə və əməkdaşlıq: digər neft ölkələrindən alınan dərslərin (lessons learned) və təcrübələrin sistemli öyrənilməsi. Hesabatda Norveç, Çili, Trinidad və Tobaqo, Nigeriya və Qazaxıstan kimi resursla zəngin ölkələr Azərbaycanla müqayisə edilir və ölkəmiz üçün müəyyən “dərslər” çıxarılır. Bu “dərslər”i ümumiləşdirsək, bunlar uzunmüddətli yanaşmanın olmasından, davamlı institusional reformaların keçirilməsindən, qanunların ciddi tətbiq mexanizmlərinin olmasından, korrupsiyanın qabaqlanmasından, neft bumunun ilk dövründə ləngitmədən hüquqi və institusional çərçivələrin qurulmasından ibarətdir. İstənilən halda bütün hesabatda qırmızı xətlə keçən əsas müddəa ondan ibarətdir ki, neft gəlirlərindən istifadə ilə davamlı inkişafa nail olmaq və qeyri-neft sektorunu inkişaf etdirmək üçün insan resurslarına və sosial kapitala sərmayə qoymaq lazımdır.
Rusiya və Türkmənistanın, yəni neft-qaz və digər minerallarla zəngin postsovet ölkələrinin təbii resurslardan gələn gəlirləri uzunmüddətli dövrdə idarəetmə meyillərindəki və institusional quruluşlarındakı fərqli və oxşar cəhətlər təhlil edilir. Qeyd olunur ki, həmin gəlirlər ölkələrdə investisiyayönümlü kapital formalaşmasını sürətləndirir, ancaq kapital qoyuluşlarının davamlılığı mineral resursların istismarı ilə yanaşı, kapital mənbələrinin diversifikasiya olunmasını da tələb edir. Eyni zamanda, dövlət investisiya qoyuluşu prosesində “hökumət digər alternativlərinə və özəl sektora nisbətən geridönüş mənfəəti (return) ən aşağı olan layihələri seçir”. Buna görə də institusional bazası zəif ölkələrin neft-qaz gəlirləri hesabına davamlı iqtisadi inkişafa nail olmaları çətindir. Azərbaycan və Qazaxıstan kimi ölkələrin mineral gəlirləri dövlət maliyyəsi sistemində əlahiddə statusla idarə etmək üçün formalaşdırdıqları neft fondlarına Böyük Britaniya (Şimal dənizində istismar edilən hidrokarbon yataqlarından daxil olan vəsaitlərdə) kimi ictimai vəsaitlərin prioritetlərə uyğun xərclənməsi ictimaiyyətdə şübhə doğurmayan ölkələrdə ehtiyac duyulmur. 10) “Xəzərin neft sərvətləri: kim fayda götürəcək?” (Caspian oil windfalls: who will benefit?, 2003). Gəlirlərin idarə edilməsinin istənilən uğurlu planı onun icrasını mümkün edən “siyasi iradə”dən asılıdır. Gəlirlərin saxlandığı stabilləşmə fondları neft-qaz ölkələrinin uzunmüddətli iqtisadi diversifikasiya hədəfləri üçün önəmlidir və onlar ölkələri daha riskli maliyyələşmə olan borclanmadan qoruyur. Ancaq fondlar üzərində güclü ictimai nəzarət, gerçək hakimiyyət bölgüsü olmasa, orada toplanan vəsaitlərin
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|