Iqtisadiyyatında "Maliyyə-kredit"

Dövrü investisiya fəlsəfəsinin əsas məqsədi texniki təhlil 
üsulları  ilə  yalnız  əsaslı  trend  dəyişikliklərində  al-  qı-satqı 
aparmaq  əvəzinə  orta  və  qısa  müddətli  dəyişikliklərdən  də 
istifadə edərək, yəni qiymətlərin yüksək olduğu dövrdə satıb, 
qiymətlərin  aşağı  olduğu  dövrlərdə  isə  alaraq  investorlann 
mənfəətini artırmaqdır. 
Texniki təhlilin mənfi cəhətləri isə aşağıdakılardır: 
1.
 
Texniki  təhlilin  keçmişdəki  qiymət  hərəkətlərinin 
təkrarlanacağını iddia etməsi bu təhlilin ən zəif cəhətidir. 
2.
 
Texniki  təhlil  normalarının  məhsuldarlığı  hamını  bu 
normalardan  istifadə  etməyə  söqv  edir  ki,  bu  da  texniki 
təhlilin qeyri- məhsuldarlığına səbəb ola bilər. 
3.
 
Texniki  təhlil  normalarının  mexaniki,  asan  tətbiq 
edilən  olmaması,  obyektiv  amillərlə  bərabər  subyektiv 
amillərin də təsirinə yol açmışdır. Belə halda bir qrafiki təhlil 
edən iki fərqli adam, müxtəlif qənaətlərə gəlirlər. 
Texniki təhlildən faydalana bilmək üçün təşkilatlanmış 
birjaya  və  buradan  alınacaq  etibarlı  məlumatlara  ehtiyac 
vardır.  Bundan  başqa  bu  göstəricilərin  də  kifayət  qədər 
olması vacibdir. 
2.15.
 
FtNANS BAZARI HAQQINDA REYTİNQ 
DƏRƏCƏLƏRİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ 
Reytinq - ekspertlərin bazann obyektiv göstəriciləri, əsas 
borc  və  faizin  ödənilməsinin  mümkünlüyü,  bu  və  ya  digər 
fond dəyərinin keyfiyyəti barəsində fikir və rəyləridir. 
Reytinq  qiymətinin  yaranması  bazarı  xarakterizə 
etməyin  ən  yaxşı  üsullarından  biridir.  Reytinq  qiymətli 
kağızların  almıb-satılmasında  konkret  tövsiyələr  vermir. 
İnvestor bu informasiyanı yalnız qiymətli kağızların 
65 

---

aiqı-satqısım həyata keçirərkən bir meyar olaraq istifadə edə 
bilər. 
Reytinqin  emitent  üçün  böyük  faydası  vardır.  Reytinq 
emitentin  qiymətli  kağızının  likvidliyini  qaldırmağa  kömək 
edir.  İnkişaf  etmiş  bazarlarda  bütün  borc  öhdəliklərinin 
reytinq qiyməti vardır və burada hansısa bir istiqrazın reytinqi 
olmadan  alıb  satmaq  çox  çətindir.  Sivilizasiyalı  bazar 
emitenti  tanınmış  reytinq  agentliklərinə  müraciət  etməyə 
məcbur  edir  və  burada  emitent  müəyyən  məbləğdə  pul 
ödədikdən  sonra  mütəxəssis  analitiklər  onun  qiymətli 
kağızının  keyfiyyətini  yoxlayır  və  ona  reytinq  qiyməti 
verirlər.  BeləliWə  də,  effektli  fond  bazarlarında  yalnız 
reytinq  prosedurasından  keçən  istiqraz  vərəqələri  etibarlı 
hesab  edilə  bilər.  Bu  zaman  istiqrazın  qiymətini  reytinq 
agentliyinin tərtib etdiyi kateqoriya əsasında müəyyən etmək 
olar. 
Reytinq  amerikanın  kəşfidir  və  yetmiş  İldən  artıq  bir 
inkişafa malikdir. On beş il əvvəl Avropa bazarlarında reytinq 
kateqoriyası  yox  idi,  son  on  ildə  Avropa  bazarlarında  da 
reytinq  kateqoriyası  inkişaf  etməyə  başladı.  ABŞ-da  iki  ən 
tanınmış  reytinq  agentliyi  vardır.  Bunlardan  biri  "Standard 
and Roors” agentliyidir ki, onun əsası 1860-cı ildə qoyulub. 
İkinci  ən  tanınmış  reytinq  agentliyi  isə  "Moodys  investor 
servises” agentliyidir. 
Reytinq kateqoriyasının istiqrazın qiymətinə təsir etməsi 
yuxanda verdiyimiz cədvəldə açıq-aydın göstərilir. Bununla 
da biz görürük ki, reytinq kateqoriyası emitentin istiqrazının 
bazardakı  yerini  müəyyənləşdirir.  İndi  isə  bir  sıra  inkişaf 
etməkdə  olan  ölkələrin  dövlət  istiqrazlarının  reytinq 
cədvəlinə nəzər salaq. 
66 

---

Reytinqi  3  əsas  istiqamətə  ayırmaq  olar:  müstəqil 
reytinq;  finans  institutlarının  reytinqi;  sənaye  şirkətlərinin 
reytinqi. 
Müstəqil reytinq iki əsas istiqamətdən ibarətdir: siyasi və 
iqtisadi  risklərin  qiymətləndirilməsi.  Tədqiqatçılar  əvvəlcə 
siyasi riskin qiymətləndirilməsindən başlayırlar. Əvvəl siyasi 
sistem  öyrənilir.  Bura  hökumətin  quruluşu,  xalqın  iştirakı, 
siyasi  qərarların  yerinə  yetirilməsi  zamanı  konsensusun 
dərəcəsi, borc ödənilməsi imkanları və s. daxildir. Sonra isə 
ictimai mühit öyrənilir. Bura isə həyat səviyyəsi, demokratik 
vəziyyət  daxil  edilir.  Sonuncu  mərhələ  isə  beynəlxalq 
əlaqələrin öyrənilməsidir. 
Müstəqil  reytinqin  ikinci  bloku  iqtisadi  riskin 
qiymətləndirilməsidir.  Əvvəlcə  ölkənin  iqtisadi  potensialı, 
ehtiyatları,  kapital  qoyuluşu,  istehsal  və  xidmət  dairələri  - 
sferaları öyrənilir. 
Sonra  dövlət  maliyyəsi  xarakterizə  edilir.  Burada  vergi 
sistemi, büdcə, onun xərcləri, ”dövlət borcunun miqdarı və s. 
səciyyələndirilir.  İqtisadi  riskin  qiymətləndirilməsinin 
üçüncü  bloku  pul  sisteminin  vəziyyəti  və  inflyasiya 
səviyyəsinin 
analiz 
edilməsidir. 
İqtisadi 
riskin 
qiymətləndirilməsi  həmçinin  də  birbaşa  tədiyə  balansının 
vəziyyətindən asılıdır. Ən sonuncu xarakteristika isə valyuta 
sisteminin vəziyyətinin necə olmasıdır. 
Finans  institutlarının  reytinqi  Özündə  bank  reytinqini 
təsbit edir. Bank reytinqi 2 əsas istiqamətə  - biznes riskinin 
qiymətləndirilməsi  və  finans  riskinin  qiymətləndirilməsinə 
bölünür. 
Korporasiya  reytinqinin  əsasını  emitentin  finans 
vəziyyətinin  təhlil  edilməsi  təşkil  edir.  Reytinq  prosesinin 
birinci  mərhələsini  səhmdar  cəmiyyətin  fəaliyyətinin 
qiymətləndirilməsində istifadə edilən göstəricilər təşkil edir. 
Fond bazarı inkişaf edən dövlətlərdə qiy 
67 

---

mətləndirmə bir qayda olaraq rəqabətə davamlılığın və fmans 
vəziyyətinin  təhlilinə  əsaslanır.  Bu  zaman  şirkətin  inkişaf 
perspektivləri,  idarəetmə  keyfiyyəti,  rəqabətə  davamlılıq 
mövqeyi  və  s.  tədqiq  edilir.  Şirkətə  investisiya  cəlb  etmək 
baxımından  reytinqini  qurması  üçün  beş  qiymətləndirmə 
qrupunun təşkil edilməsi təklif edilir: 
Birinci  qrupa-gəlir  norması  daxil  edilir:  aktivlərin 
gəlirliliyi;  aktivlərin  dövriyyəsi  və  verimliliyi;  satışların 
gəlİrliliyi;  istehsalm  gəlirliliyi;  aksiyaların  cari  və  ümumi 
gəlirliliyi;  şirkət  bazar  kapitalizasiyası.  Bu  göstəricilər 
şirkətin  gəlirliliyini  və  onun  aktivlərinin  keyfiyyətli  idarə 
edilməsini xarakterizə edir. 
İkinci  qrupa-şirkətin  fmans  vəziyyətinin  göstəriciləri 
daxil  edilir:  alıcılıq  qabiliyyəti;  likvidlik;  şirkətin  bazara 
davamlılığı. 
Üçüncü  qrupa-şirkətin  istehsal  potensialını  göstərən 
göstəricilər  daxildir:  səhmdar  cəmiyyətin  əmlakının  tərkibi, 
strukturu  və  finansman  mənbəyi.  Əsas  göstəricilərə  isə 
nizamnamə  kapitalında  və  balansın  aktivindəki  əsas 
vəsaitlərin payı, həmçinin də əsas vəsaitlərin istifadə edilmə 
və  işlənib  köhnəldilməsi  dərəcələrini  xarakterizə  edən 
göstəricilər daxil edilir. 
Dördüncü qrupa-isə şirkətin qiymətli kağızlanna qoyulan 
vəsaitin  etibarlığı  və  təhlükəsizliyini  xarakterizə  edən 
göstəricilər  aid  edilir:  debitor  borclarının  riski;  debitor  və 
kreditor  borclarının  nisbəti;  bir  aksiyanın  likvid  qiyməti; 
inflyasiyaya  məruz  qalma;  ikinci  bazarda  aksiyanın 
qeyri-likvidlik riski. 
Beşinci  qrupa-isə  aksİyamn  qiymətlərinin  böyümə 
perspektivini, həmçinin onun sahələrinin inkişaf dinamikası 
və eksport potensialını xarakterizə edən göstəricilər aid edilir. 
68 

---