Iqtisadiyyatında "Maliyyə-kredit"

Orta  münasib  qiymət  -  satışdan  əldə  edilmiş  məbləğin 
satılmış  istiqrazların  nominal  dəyərinə  olan  nisbəti  kimi 
hesablanan faizdir. 
Orta ölçülmüş gəiirlilik  - orta münasib qiymət əsasında 
təsdiq olunmuş metodika ilə hesablanan gəlirlilikdir. 
Bazar  portfelinin  indikatoru  -  dövriyyədə  olan 
istiqrazların  aqreqasiya  edilmiş  (ortalanmış)  gəlirliyidir. 
Aqreqasiya  gəlirliyin  ödəniş  tarixinədək  müddət  və 
istiqrazların  ilkin  yerləşdirmə  zamanı  yerləşdirilmiş  həcmi 
üzrə  ölçülməsi  vasitəsilə  aparılır.  İndikatorun  artması  - 
bazarın  gəlirliyinin  artması,  azalması  isə  -  gəlirliyin  aşağı 
düşməsini əks etdirir. 
Dürasiya  -  dövriyyədə  olan  istiqrazların  orta  dövriyyə 
müddətidir.  Dürasiya  istiqrazların  ödəniş  tarixinədək 
müddətinin  istiqrazların  dövriyyədə  olan  həcmi  üzrə 
ölçülməsi vasitəsilə hesablamr. 
Depozit  -  müvafiq  müqavilə  şərtləri  ilə  faizlər  və  ya 
komisyon  haqqlar  ödənilməklə  və  ya  ödənilmədən 
müştərilərin  (əmanətçilərin)  tələbi  ilə  qaytarılmasını  və  ya 
başqa hesaba köçürülməsini nəzərdə tutan bankın balansında 
aparılan cari əmanət (depozit), ya digər hesaba qoyulmuş və 
ya köçürülmüş pul vəsaitidir. 
Bakı Banklararası Valyuta Birjası (BBVB) - bu seqment 
Bakı  Banklararası  Valyuta  Birjasının  üzvü  olan  iştirakçı 
bankların sifarişləri əsasında formalaşır. 
Açıq  Banklararası  Valyuta  Bazarı  (ABVB)  -  bankların 
qarşılıqlı  razılığı  əsasında  həyata  keçirilən  alqı-  satqı 
əməliyyatları əsasında formalaşır. 
Bankdaxili  mübadilə  əməliyyatları  -  bankın  öz 
müştəriləri  ilə  valyuta  mübadilə  əməliyyatlarının  həyata 
keçirdikləri seqmentdir. Bu seqmentdə hərraclar müştə 
188 

---

rilərin  valyuta  alışı  və  ya  satışı  sifarişləri  əsasında  bank 
tərəfindən həyata keçirilir. 
Manatın  çarpaz  məzənnəsi  -  manatın  xarici  valyutalara 
nisbətən  məzənnəsi  həmin  valyutaların  və  manatın  ABŞ 
dollarına nisbətən məzənnələri əsasında müəyyənləşdirilir. 
Kredit  təşkilatı  -  bank,  xarici  bankın  yerli  filialı  və  ya 
bank olmayan kredit təşkilatdır. 
Bank  -  fiziki  və  hüququ  şəxslərdən  depozitlərin  və  ya 
digər qaytarılan vəsaitlərin cəlb edilməsi, öz adından və öz 
hesabına kreditlərin verilməsini, habelə müştərilərin tapşırığı 
ilə  köçürmə  və  hesablaşma-kassa  əməliyyatlarını  məcmu 
halda həyata keçirən hüquqi şəxsdir. 
Bank  olmayan  kredit  təşkilatı  -  öz  vəsaiti  və  ya  cəlb 
edilmiş  vəsait  hesabına  (depozitlər  istisna  olmaqla)  yalnız 
pul  formasında  kreditlər  verməklə  məşğul  olan  hüquqi 
şəxsdir. 
Bankların  nizamnamə  kapitalı  ~  kredit  təşkilatının 
təsisçilərinin  paylan  əsasında  formalaşdırılır.  Nizamnamə 
kapitalının  sabit  fəaliyyət  üçün  əsas  yaratmaq  və  bankın 
gəlirini  artırmaq,  potensial  zərəri  ödəmək,  ictimai  inam 
yaratmaq  və  müştərilərin,  əmanətçilərin  etimadım 
doğrultmaqdır.  Qanunvericilikdə  nizamnamə  kapitalının 
məbləği  məhdudlaşdırılmır.  Lakin  kredit  təşkilatının 
fəaliyyətinin sabitliyini təmin etmək məqsədilə  M illi Bank 
nizamnamə kapitalının minimum həddinə tələb qoya bilər. 
Bankın  filialı  -  hüquqi  şəxs  olmayan,  bankın  olduğu 
yerdən  kənarda  yerləşən,  öhdəlikləri  üçün  bankın  özünün 
məsuliyyət  daşıdığı,  icazə  verilmiş  bank  fəaliyyətinin 
hamısını və ya bir hissəsini həyata keçirə bilən bankın ayrıca 
bölməsidir. 
189 

---

Bankın  nümayəndəliyi 
-  hüquqi  şəxs  olmayan, 
bankın  olduğu  yerdən  kənarda  yerləşən,  bank  fəaliyyəti  ilə 
məşğul  olmağa  hüquqİ  olmayan,  yalnız  onun  mənafelərini 
təmsil və müdafiə edən bankm ayrıca bölməsidir. 
Törəmə bank - nizamnamə kapitalında səsvermə hüquqi 
verən  səhmlərin  əllidən  çox  faizi  təsisçi  banka  və  ya  bank 
holdinq şirkətinə məxsus olan bankdır, yaxud elə bankdır ki, 
onunla  təsisçi  bank  və  ya  bank  holdinq  şirkəti  arasında 
bağlanmış  müqaviləyə  əsasən  təsisçi  banka  və  ya  bank 
holdinq şirkətinə onun qərarlarının qəbul edilməsinə mühüm 
təsir göstərmək imkanı verilir. 
Əsas  kapitala  investisiyalar  -  əsas  fondların 
yaradılmasına,  təkrar  istehsalına  və  alınmasına  (yeni 
tikintiyə, 
obyektlərin 
genişləndirilməsinə, 
yenidən 
qurulmasına və texniki vasitələrin yenidən təchiz edilməsinə, 
binaların,  qurğuların,  maşınların,  avadanlıqların,  alət  və 
inventarların  alınmasına,  əsas  sürünün  yaradılmasına, 
çoxillik əkmələrə və i.a.) yönəldilmiş xərclərin məcmuudir. 
İstehsal təyinatlı obyektlərə yönəldilmiş investisiyalar 
-  istehsal  təyinatlı  obyektlər  o  obyektlərə  aiddir  ki,  onların 
tikintisi  başa  çatdıqdan  sonra  maddi  istehsal  sahəsində 
fəaliyyət  göstərəcəklər.  Belə  obyektlər  sənayedə,  kənd 
təsərrüfatında,  nəqliyyatda,  rabitədə,  tikintidə,  ticarət  və 
xidmətdə, meşə və su təsərrüfatında mövcuddur. 
Əsas  kapitala  yönəldilmiş  xarici  investisiya  -  xarici 
investorlar  tərəfindən  hesabat  dövründə  aparılan  tikinti 
(yenidənqurma, 
genişləndirmə, 
texniki 
təminatı 
təkmilləşdirmə)  işləri  üzrə  maliyyə  (valyuta  xərcləri)  və 
yaxud material (avadanlıq, texnologiya) xərcləri daxil edilir. 
190 

---

txrac  -  ölkədə  istehsal  olunmuş  və  ya  başqa  ölkələrdən 
gətirilmiş malların (təkrar ixrac) ölkə sərhədlərindən kənara 
göndərilməsidir. 
Ölkənin  öz  istehsalı  sayılan  mallara,  həmçinin  Ölkəyə 
gətirilən və təkrar emal olunaraq əsas kəmiyyət və keyfiyyət 
göstəricilərini dəyişən xarici mənşəli mallar da daxil edilir. 
İcracm  dəyərinin qiymətləndirilməsi FOB qiymətləri  və 
ya  mal  ixrac  edən  ölkənin  franko-sərhəd  qiymətləri  üzrə 
aparılır,  yəni  malın  qiymətinə  onun  dəyəri,  ölkənin  quru 
sərhədlərinə  və  ya  göndərmə  limanına  çatdırılması  və  gəmi 
bortuna yüklənməsi xərcləri daxil edilir. 
İdxal - ölkədə istehlak etmək və ya təkrar ixrac edilmək 
üçün ölkə sərhədlərindən kənardan mal gətirilməsidir. 
İdxalın dəyərinin qiymətləndirilməsi SİF qiymətləri və ya 
mal idxal edən ölkənin franko-sərhəd qiymətləri üzrə aparıhr, 
yəni mahn qiymətinə onun dəyəri, ölkənin sərhədlərinə qədər 
daşınması və sığorta xərcləri daxil edilir. 
Xarici  ticarət  dövriyyəsi-idxal  və  ixracm  dəyərinin 
cəmidir. 
Xarici  ticarət  saldosu  -  idxal  və  ixracın  fərqidir.  Əgər 
ixrac  idxaldan  çoxdursa  müsbət  saldo,  idxal  ixracdan 
çoxdursa mənfi saldo alınır. 
İxracın  idxalı  örtmə  faizi  -  ixracm  həcminin  idxalın 
həcminə nisbətidir. 
Əhalinin  həyat  səviyyəsi  -  əhalinin  pul  gəlirləri  və 
xərcləri  dövlət  statistika  orqanlan  və  nazirliklərin  məlu- 
matlan əsasmda hesablanır. Bir sıra göstəricilər tələb olunan 
müddətdə  olmadıqda  (əsasən  bank  göstəricilərinə  aiddir) 
hesablama  yolu  ilə  apanhr.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  cari 
ayda əhalinin pul gəlirlərinin həcmi hesablandıqda bir qayda, 
eyni ilə keçən ayda dəqiqləşdirilir. 
Əhalinin  pul  gəlirlərinə  -  işçilərin  əmək  haqqı, 
sahibkarlıq  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan  şəxslərin  gəlirləri, 
pensiya, müavinat, təqaüd və başqa sosial tarnsfertlər, 
191 

---

mülkiyyətdən gəlirlər, qiymətli kağızlardan, divident- lərdən 
faizlər və digər gəlirlər də daxildir. 
Adambaşına düşən pul gəlirləri - pul gəlirlərinin cəmini 
mövcud əhalinin sayına bölməklə hesablanılır. 
Orta  aybq  nominal  əmək  haqqı  -  siyahı  üzrə  işçilərin 
əmək haqqı fondunu işçilərin orta sayına bölməklə alınır. 
Əmək  haqqı  fonduna  -  müvafiq  iş  vaxtı  ərzində  əmək 
funksiyasını  yerinə  yetirmək  üçün  işçiyə  verilən  pul  və  ya 
natura  formasında  hesablanan  əmək  haqqı,  qanunvericiliyə 
uyğun olaraq işlənilməyən vaxtda işçilərə verilən pul məğləği 
(məsələn  hər  il  veilən  məzuniyyət),  iş  rejimindən  və  əmək 
şəraitindən  asılı  olaraq  həvəsləndirici  ödəmələr,  əlavələr, 
mükafatlar və birdəfəlik mükafatlar, kompensasiya ödəmələri 
aid edilir. 
Real  əmək  haqqı  -  baza  dövründəki  qiymətlərdən  irəli 
gələn  cari  ildə  (ayda)  əmək  haqqına  əldə  edilən  mal  və 
xidmətləri  xarakterizə  edir.  Müvafiq  dövr  üçün  real  əmək 
haqqının  indeksi  nominal  əmək  haqqı  indeksini  istehlak 
qiymətlər indeksinə bölmək yolu ilə alınır. 
Büdcə  -  dövlət  və  yerli  orqanlarım  özünün  idarəetmə 
üçün  yönəldilmiş  pul  vəsaiti  fondunun  yaranması  və 
xərclənməsi  funksiyasmı  (təmin  edən)  maliyyələşdirən 
formadır. 
Büdcənin  gəliri  -  dövlət  idarəetmə  səviyyəsində 
respublika və yerli büdcələrə büdcə və vergi sisteminə uyğun 
olaraq  təmənnasız  və  geri  qaytarılmamaq  şərti  ilə  ödənilən 
pul vəsaitidir. 
Büdcə  xərcləri  -  dövlət  və  yerli  özünüidarəetmənin 
tapşırıq  və  funksiyalannm  yerinə  yetirilməsi  üçün 
maliyyələşdirilməsinə yönəldilən pul vəsaitidir. 
Büdcə  kəsirini  maliyyələşdirən  mənbə  iki  hissəyə 
bölünür: daxili və xarici. 
Daxili  mənbələr  -  kreditlər,  dövlət  istiqraz  vərəqələri, 
qiymətli kağızlar, büdcə ssudalarıdır. 
192 

---

Xarici  mənbələr  -  istiqraz  vərəqələri,  dövlət  adından 
xarici  valyutayla  buraxılan  qiymətli  kağızlar  və  xarici 
dövlətin  hökümətlərindən,  banklardan  və  firmalardan, 
beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarından  xarici  valyuta  şəklində 
daxil olan vəsaitlərdir. 
Büdcə  kəsiri  -  bücdənin  xərclərin  gəlirlərdən  artıq  olan 
hissəsidir. 
Büdcə  profisiti  -  büdcə  gəlirlərinin  xərclərdən  artıq 
olmasıdır. 
Vergi və yığımların kəsiri - vergi qalığı olmaqla müddəti 
təxirə salınmış (vaxtı uzadılmış) vergi və yığımlardır. 
Vergi qalığı - qanunvericiliyə uyğun olaraq təyin edilmiş 
müddətdə verilməyən vergi və yığımm məbləğidir. 
Maliyyə  nəticələrinin  (mənfəət  (+)  zərər  (-),  saldosu  - 
təkşilatın bütün təsərrüfat əməliyyatlarında, mühasibat uçotu 
əsasında  aydınlaşdırılmış  son  maliyyə  nəticələridir  ki, 
məhsul  (mal  və  xidmətlər)  satışından  əldə  edilən  mənfəəti 
(zərəri).  Əks  etdirərək,  təşkilatın  digər  əmlakından,  əsas 
vəsaitlərdən  və  satışdankənar  əməliyyatlardan  alınan 
gəlirlərin  bu  əməliyyatlara  çəkilən  xərci  qədər  azadılan 
hissəsidir. 
İqtisadi  cinayət  -  istehsal,  məhsulların  və  xidmətlərin 
bölüşdürülməsi  və  istehlakı  sahəsində  baş  vermiş,  o 
cümlədən xidməti statusdan qanunsuz istifadə etməklə bağlı 
olan  ictimai  təhlükəli  əməldir,  (mənimsəmə,  israfçılıq, 
xidməti  vəzifədən  sui-istifadə  etməklə  törədilmiş  oğurluq; 
istehlakçıların  aldadılması,  ticarət  qaydalarının  pozulması; 
dövlət qiymət qaydalarının pozulması, vergilərdən yayınma, 
təhlükəsizlik  tələblərinə  cavab  verməyən  məhsulların 
istehsalı və satışı, xidmətlərin göstərilməsi və s. 
193 

---

M Ü N D Ə R t C A T  
Giriş ................................................................................... 3 
'W 
1 BÖLMƏ. PUL 
I
 1.1. tik kağız pulun ortaya çıxma səbəbləri .......................... 5 
1.2.
 
Pulun klassik funksiyalan ......................................... 7 
1.3.
 
Pulun müasir funksiyalan ......................................... 9 
1.4.
 
Pulun tədavül sürəti ................................................ 10 
1.5.
 
Pulun tədavül sürətinə təsir edən amillər ................ 11 
1.6.
 
Qızıl pul sisteminin mahiyyəti ................................ 12 
1.7.
 
Kağız pul sisteminin özəllikləri nədir? ................... 14 
1.8.
 
Pul təklifi ................................................................ 15 
1.9.
 
tqtisadi vahidlərin pul saxlamaq motivləri ......... .,..16 
1.10.
 
Pul multiplikatoru ................................................. 17 
1.11.
 
Pul kütləsi ............................................................. 18 
1.12.
 
Pul dəyərindəki dəyişmələr ................................... 19 
1.13.
 
İqtisadiyyatda "inflyasiya” hadisəsinin səbəbləri . 21 
1.14.
 
Pul siyasətinin qarşısında duran məqsədlər .......... 23 
1.15.
 
Pul siyasətinin alətləri ........................................... 25 
1.16.
 
E- pul .................................................................... 26 
yv II BÖLMƏ. KREDİT 
və 
FİNANS 
XİDMƏTLƏRİ ALƏTLƏRİ 
2.1.
 
Kredit ...................................................................... 28 
2.2.
 
Kreditin əsas prinsipləri .......................................... 29 
2.3.
 
Kreditin funksiyalan.., ............................................ 32 
2.4.
 
Kreditin forma və növləri ...................................... .33 
2.5.
 
Kreditin rolu ........................................................... 39 
2.6.
 
Kreditləşdirmə prosesində araşdırmalar ................. 42 
2.7.
 
Reytinq qurumiannın ölkə riskini müəyyən edən 
göstəriciləri ...................................................................... 44 
2.8.
 
Yığım-investisiya prosesinin stimullaşdınimasına təsir 
edən amillər ..................................................................... 45 
194 

---

2.9.
 
İnvestisiya fəaliyyəti mərhələləri ............................ 48 
2.10.
 
Dünya üzrə qəbul edilən ən məşhur indekslər ...... 49 
2.11.
 
Pul bazarında mövcud olan finans alətləri ............ 50 
2.12.
 
Kapital bazarının alətləri ....................................... 54 
2.13.
 
Finans bazarlan ilə əlaqədar olan informasiya 
mənbələri ............  ..  ......................................................... 57 
2.14.
 
Qiymətli kağızlar bazannm təhlil istiqamətləri ..... 59 
2.15.
 
Finans bazan haqqında reytinq dərəcələrinin 
müəyyən edilməsi ............................................................ 65 
m BÖLMƏ B.\NK İŞt VƏ FİNANS QURUMLARI 
3.1.
 
Bankın tarixi inkişafı haqqında məlumat ................ 69 
3.2.
 
Banklarda istifadə edilən başlıca terminlər............. 73 
3.3.
 
Bank sistemi və onun hüquqi əsaslan  ....................  
77 
3.4.
 
Azərbaycan Respublikasının bank sistemində xarici 
kapitalın iştirakı ...........................................................     78 
3.5.
 
Banklarda inzibatçılara qarşı irəli sürülən tələbdər ....79 
3.6.
 
Banklann təşkil olunma formalan ........................... 82 
3.7.
 
Bankların idarəetmə strukturu ................................ 84 
3.8.
 
Banklarda audit komitəsi və daxili audit ................ 91 
3.9.
 
Banklarda prudensial normativlər və tələblər ......... 93 
3.10.
 
Banklar arasında və onlann müştəriləri arasında 
münasibətlərin tənzimlənməsi ......................................... 95 
3.11.
 
Bank sirri ............................................................... 99 
3.12.
 
Bankların fəaliyyətinə nəzarətin həyata 
keçirilməsi ..................................................................... 101 
3.13.
 
Banklara tətbiq edİlən tədbirlər və 
sanksiyalar ..................................................................... 105 
3.14.
 
Banklann maliyyə sağlamlaşdırılması tədbirləri ... 109 
3.15.
 
Banklann ləğvinin həyata keçirilmə qaydaları ..... U1 
3.16.
 
Müflis olunmuş banklarda ödəniş qaydalan ........ J 
3.17.
 
Finans qurumlarının növləri hansılardır? ............ 121 
3.18.
 
Əmanət qəbul edən finans qurumları hansılardır?... 124 
3.19.
 
Bank haqqmda mövcud nəzəriyyələr .................. 126 
3.20.
 
Bankçılıq ............................................................. 128 
195 

---

3.21.
 
Azərbaycan Respublikasında pul siyasəti və onun 
alətləri ............................................................................ 132 
3.22.
 
Bank fəaliyyətində aktivlərin transformasiyasının 
mövcud tipi .................................................................... 133 
3.23.
 
Kommersiya banklannm fəaliyyətində mövcud olan 
nəzarət formaları ............................................................ 134 
3.24.
 
Kommersiya əsasında işləyən bankların digər 
müəssisələrdən başlıca fərqləri nədir? ........................... 135 
3.25.
 
Banklarda mövcud olan riskin növləri ................ 136 
3.26.
 
Bank menecmetində daxili nəzarət sisteminin 
elementləri hansılardır? ................................................. 138 
3.27.
 
Banklarda yeni məhsulun istehsalı və satışı prosesi 
hansı mərhələlərdən keçir? ............................................ 140 
3.28.
 
On-Line bank xidmətləri ..................................... 142 
I V   BÖLMƏ. QtYMƏTLİ KAĞIZLAR BAZARI 
4.1.
 
İnkişaf  dərəcələrinə  görə  fond  birjalannm  təsnifatı.. 
..146 
4.2.
 
Qiymətli kağız bazarının inkişafı və onun kapital 
bazarlarına təsiri ............................................................ 147 
4.3.
 
Qiymətli kağızlar bazarının inkişafının 
proqnozlaşdınlması ........................................................ 149 
4.4.
 
Qiymətli kağızlar bazannm proqnozlaşdınlması 
metodlan ......................................................................   150 
4.5.
 
Qiymətli kağızlar bazan inkişafmm 
proqnozlaşdırılmasının müxtəlif metodlannın xüsusiyyətləri
 .................................................................................... 151 
4.6.
 
Qiymətli kağızlar bazannm inkişafım 
proqnozlaşdırdıqda istifadə olunan modellər ................ 153 
4.7.
 
Qiymətli kağızlar bazannm texniki təhlilində istifadə 
edilən üsul və vasitələr .................................................. 154 
^ V BÖLMƏ. BEYNƏLXALQ VALYUTA-KREDİT P
 
MÜNASİBƏTLƏRİ 
5.1.
 
Valyuta siyasəti ..................................................... 157 
5.2.
 
Valyuta məzənnəsi nə deməkdir? ......................... 158 
196 

---

5.3.
 
Valyuta məzənnə rejimləri ..................................... 160 
5.4.
 
Valyutanın  fundamental  tarazlıq  məzənnəsinə  təsir 
edən 
amillər  ........................................................................... 162 
5.5.
 
Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillər ................ 163 
5.6.
 
Valyuta məzənnəsində dəyişikliklərin iqtisadiyyata 
təsiri ................................................................................ 165 
5.7.
 ........................................................................ 
 Milli 
valyuta sisteminin təşkil edilmə elementləri ................. 168 
5.8.
 
Beynəlxalq valyuta sisteminin elementləri ............ 169 
5.9.
 
Beynəlxalq valyuta sisteminin tarixi inkişafı ........ 170 
5.10.
 
Valyuta siyasətinin formalan və metodlan .......... 176 
5.11.
 
Valyuta intervensiyasi əməliyyatı ........................ 178 
5.12.
 
Valyuta ehtiyatlannm diversifikasiyası siyasəti .. 180 
5.13.
 
Dönərli valyutalar qrupu ..................................... ISO 
5.14.
 
Valyuta siyasətinin metodlan .............................. 181 
5.15.
 
Nominal və real valyuta kurslan nədir? .............. 182 
197 

---