İslam Qəribli
394
zaman bizdən nə tələb edir?” sualı üzərində qurulan, müharibə
dəhşətləri altında yazılmış əsəridə şair bidirir ki, elə bir zaman
yetişib ki, insan insana məhəbbət və həmiyyət göstərməyə
borcludur və bu borcu da hər bir şəxs özünün insanlıq və
vətəndaşlıq vəzifəsi hesab etməlidir.
Şeirdə ən maraq doğuran cəhətlərdən biri şairin türk millətinə
müraciəti və onları milli birliyə çağırmasıdır. Aşağıdakı sətirlər
fikrimizin təsdiqinə əyani sübutdur:
Milli duyğuyla döyünsün, titrəsin dillər bu gün,
Odlu duyğu istəyir sizdən bu Ģəfqət günləri.
Milli duyğu, milli vicdan, milli Ģəfqətlər dilər,
Türkün oğlundan bu gün milli üxüvvət günləri(354, N 126).
Müharibənin şıdırğı çağında, özü Rusiya imreriyasının
vətəndaşı olub orduda xidmətdə ikən türkçülük və milli birlik
ideyasını təbliğ etmək doğurdan da hünər sayılacaq hadisə idi və
M. Hadi də bu hünəri göstərməyə özündə cəsarət tapmışdı.
M. Hadinin “Sovqat” qəzetində dərc olunmuş “Milli
bacılara” şeiri də ədibin heç bir kitabına düşməmişdir( 356, N
136).
“Ey qəlbləri nazik olan Ģanlı xanımlar,
Ey müĢfiqələr, rəhmli, vicdanlı xanımlar!”-
misraları ilə başlanan bu şeir ruhu etibarı ilə “Qardaş sevgisi”
şeirini xatırladır. İmkanlı qadınlara müraciətlə yazılan bu əsərdə
şair cəbhədə min cür məhrumiyyətləə düçar olan, soyuqda
titrəyən döyşçü dostlarını, ümumən zillət çəkən insanları nəzərdə
tutaraq xanımları onların halına acımağa, əlsiz-ayaqsızlara əl
tutmağa, şəfqət göstərməyə çağırır. Şeirdə oxuyuruq:
Ey dilləri, vicdanları ləbrizi-məhəbbət!
Sizlər sıcaq evlərdə, hərarətlər içində,
Tənpərvər ikən naz ilə nemətlər içində.
QardaĢlarınız titrəyir, onlar dəxi candır,
ġəfqətli xanımlar, yetin imdada, amandır!
Zillətdə qalanlar həpsi madərinizdir,
Milli atanız, qardaĢınız, xahərinizdir!
Çılpaq ayaq ilə bu soyuqlarda donanlar,
Məhəmməd Hadi və mətbuat
395
Milli bacınızdır o səfalətdə qalanlar.
Milli babanızdır o qoca, düĢmüĢ əsası,
Geyməkliyə yoxdur bu soyuq gündə libası!(356, N 136).
Qadınlara bacılıq vəzifəsini ifa edərək “yurdsuz, yuvasız
biçarələrə kömək edin, onların dərdlərinə məlhəm olun” çağırışı,
əslində təkcə imkanlı xanımlara deyil, bütün imkan sahiblərinə
ünvanlanmışdır.
Yanvar ayının 21-də Proskurov şəhərində yazılan “Acı
həqiqətlər qarşısında dadlı xatirələr” şeiri(357, N 137) M. Hadi
yaradıcılığının ənənəvi movzularından olan qadın azadlığı
probleminə həsr olunmuşdur. M. Hadinin “Seçilmiş əsərləri”nə
salınan(379, 304-305) bu şeirdə “Azərbaycanda qadınların hüquq
bərabərliyi, ictimai həyata cəlb olunmaları, çadranı atmaları və s.
mövzuda yazılməş mütərəqqi məzmunlu əsərlərə və ümumiyyətlə,
bu sahədəki qabaqcıl təşəbbüslərə işarə edilir”(381, 433).
Şair qeyd edir ki, qadının həyatdakı rolu barədə boş-boş
laflar etməkdənsə, “qaranlıqda qalarsa nisvan, gələcək ailəmiz
olmayacaqdır taban”,- kimi sözləri bağırmaqdansa, ona layiq
olduğu azadlığı vermək lazımdır.
Bu iĢıqlı dirilik sizlər üçün lazım isə,
Salmayın cinsi-lətifi o qaranlıq qəfəsə,-
sözləri ilə müasirlərinə xitab edən sənətkar qadını “valideyi-
millət” adlandıraraq sual edir:
Necə razı olur övlad ananın zillətinə,
Ya nasıl əngəl olur da ana hürriyyətinə?(379, 304).
Şeirdə gəlinən son qənaət bundan ibarətdir ki, nə qədər ki,
“bu gün evlərdə qalan örtülülər”, “o canlı ölülər” insan
haqlarından məhrum edilib, bəşəriyyətin diriliyindən danışmaq
əbəsdir. Bir cəmiyyətdə ki, qadına, anaya ən ali hörmətlər
qoyulmur, o cəmiyyətin sonu məhvə məhkumdur. Çünki:
Qadın alçaqda yaĢarsa, kiĢi ali olmaz,
ġübhə yoxdur ki, qadınsız da təali olmaz(379, 304).
Романтик поезийамызын парлаг инъиляриндян олан
“Бяшяр”(355, N 133), “Ямял” кими шеiрляр(358, N 192, 173,
İslam Qəribli
396
174) дя Proskurovda yazılaraq Bakıya göndərilmiş və
“Əbdülsəlimzadə məhəmməd Hadi” imzası ilə “Sovqat”da dərc
olunmuşdur. Bu şeirlər qəzetdən götürülərək heç bir dəyişiklik
edilmədən şairin “Seçilmiş əsərləri”nə salınmışdır(379, 310, 306-
309).
İнсанın йаранмышларын яшряфи, гцдрятли бир варлыг
кими тяряннцм олunduğu “Bəşər” şeirində şair yazır.
Бяшяр! Ей ъанлы бир щикмят, бюйцк гцдрятлярин
вардыр,
Бюйцк яглин, бюйцк фикрин, бюйцк гцввятлярин
вардыр.
…Кичик бир варлыьын вардыр, бюйцкдцр лакин
идракын,
О
эюйлярдян
дя
йцксякдир
сянин
рущани
яфлакын(379, 310).
Qırx yeddi beytlik, 17 beyti qəzetin 172-ci, 18 beyti 173-
cü, 12 beyti isə 174-cü nömrəsində dərc olunan “Ямял” шеiри дя
yuxarıdakı əsərlə ейни рущдадыр:
Ямял юлмяз, ямял сюнмяз, ямял фяййази-алямдир,
Ямял бир рящбяри-хошбяхтийи-ювлади-адямдир.
…Ямял йол эюстярян парлаг ишыгдыр, йолчудур
миллят,
Ону горхутмаз, ялбят, йоллары тутмуш олан зцлмят.
…Ъащанда олмасайды ящли-ярзин йцксяк амалы,
Уъалмазды эюйя йер оьлунун шащбали-игбалы
(379,
307-309).
M. Hadinin “Sovqat”da dərc olunan başqa bir əsəri “Hürriyyət
şənliyi və ülvi mənzərələr” adl məqalədir(359, N 210).
Башга Азярбайъан романтикляри кими, бяшяр талейи
вя
азадлыг
проблемини
йалныз
Азярбайъанла
мящдудлашдырмайан M. Щадидя иътимаи ингилаблара
ряьбят вя мараг мцщарибя илляриндя даща да эцълянмишди.
Bu əsərdən öyrənirik ki, iътимаи ингилаблара бюйцк
тяряггипярвяр гцввя кими бахан шаир 1917-ъи ил феврал
ингилабы мцнасияти иля щярби щиссядя кечирилмиш
